Ҳаловат кўчаси. Тоҳир Малик

• 

Подробности

Бўлим: Ҳаловат

Чиққан санаси: 16 Апрель 2013

(Нашр қилинган санаси)

Дунёдаги одамларнинг бармоқ излари сира бир-бирига ўхшамайди. Тақдирлар, бахту ташвишлар ҳам шундай. Одатда дуо қилинса ёки тилак тиланса «Бахтли бўлинг», дейилади. Бировга ҳеч қачон ташвиш умид қилинмайди. Чунки у чақириққа мухтож эмас.  Бахтга соя ташлаб илашиб юрувчи ташвиш истаган пайтда, истаган хонадон эшигига ўзига хос кўринишда бош суқаверади. Инсон умри давомида кўпроқ бахтидан маст бўладими ё ташвиш уммонида сузадими? Бу саволга бир хилда жавоб бермоққа, назаримда, ҳеч кимнинг  тиши ўтмаса керак. Аммо бахтлар ва ташвишларнинг бармоқ излари каби турлича бўлиши аниқ.
Дунёда кўчалар кўп, оилалар унданда кўпроқ. Биз кичкинагина кўчага бир назар ташлашни ният қилдик.  Бунда ҳар бир оила ўз қувончидан фақат ўзи масрур бўлмайди. Биринчи галда қўни-қўшнилар билан баҳам кўрмаса, бахти татимайди. Қайғу юкини ҳам бир ўзи кўтармайди. Кўнгил дардига энг аввал қўшни малҳам қўяди.
Бу кўчанинг номи ҳам қизиқ: бировлар “берккўча” дейди, “халтакўча”, “туваккўча”, “гумбазкўча” дейдиганлар ҳам бор. Кўча адоғида яшовчи Тўлан оқсоқол осойишталикни назарда тутибми, “Ҳаловат кўчаси” деб атаган. Кўпчиликка шу ном маъқул.  Қўшниларнинг ҳар бири бир дунё. Лекин буларни боғлаб турадиган бир робита бор – уни меҳр-оқибат дейдилар. Сиз кўп юртларни кезгансиз, аммо бундай кўчани, бундай қўшниларни, бундай меҳр-оқибатни кўрмагандирсиз-а? Тўғри, ҳар бир юртда турли туман кўчалар кўп, уйлар кўп, унда ҳам ҳеч ким ёлғиз яшамайди, атрофида қўни-қўшнилари бор. Ўзларига яраша меҳр-оқибат ҳам бордир... Лекин бизники бошқача... Шунданмикин, дейман, бизнинг кўчаларимиз осмонида саодат қуёши чарақлаб туради.
Кўча муюлишида жойлашган Ризаевнинг хонадони бир неча кундан бери беҳаловат. Бу оиланинг ёлғиз ўғли туфайли қўни-қўшниларнинг ҳам осойишталиклари бузилган.  Шукрки, беҳаловатлик кўп давом этмади, ўсмирлик шўхлиги фожиа билан тугамади.

Оқ  байроқ
    Улар купега кириб, пастдаги ўриндиққа ўтиришди. Тўрт кишилик жойда гурунглашаётган икки қария озғин, новча болани бошлаб кирган милиция сержантига кўп ҳам эътибор бермай, гапларини давом  эттиришди. Сержант - қалдирғоч мўйловли қозоқ йигит -  чолларнинг гапларига қулоқ тутиб, кулимсираб қўйди. Гарчи у суҳбатни тинглаётгандек кўринса ҳам, бутун диққати рўпарасидаги болада эди - уйидан қочиб, санқиб юрган бу бевош яна жуфтакни уриб қолмасин,деб хавотирланарди. Чоллардан бири уларни чойга таклиф қилди. Сержант болага қаради. Бола рад этиб бош чайқагач, ўзи чолларнинг ёнига ўтиб ўтирди. Чой ичаётиб ҳам ораста кийинган, камгап ҳамроҳидан нигоҳини узмади. Бола буни сезиб, ғижинди. Уйқуси келгандек кўзларини юмди. Сержант чойини ичиб бўлгач, юқоридаги жойга ўрин тўшаб берди. Бола раҳмат айтди-да, чиқиб ётди. Сержант яна қариялар гурунгига қўшилди. Бола қозоқчага яхши тушунмаса ҳам, ўзи ҳақида сўз очилганини фаҳмлади. Сержант гапни чўзмади. Чолларни уйқу элтиб, ўринларини тўшаб ётишди.
    Вагоннинг бир маромда тебраниши болани аллалиб, ухлатди. Ғалати туш ҳам кўрди. Қараса, поезд бекатда тўхтамай ўтиб кетаётганмиш. Дадаси қўлидаги оқ байроқни ҳилпиратганича: «Шуҳратжон, ўғлим, шартларингга розимиз, туш, туша қол!» деб бўзлаётганмиш. Ўтирган жойида хуррак отаётган сержант унинг поезддан сакраганини сезмай қолганмиш. Дадаси, аяси, қўшнилари етиб келишиб, уни кўтариб олишганмиш. Шаҳарнинг ҳамма ерига оқ байроқлар илиб ташланганмиш...
    Сержант уни аста туртиб уйғотди. Тонг отиб қолган эди. Шуҳрат сержантнинг қизарган кўзларини кўриб, тун бўйи мижжа қоқмай пойлоқчилик қилганини англади. Поезд секинлагани сайин, вужудидаги умид билан қўрқинч аста аланга ола бошлади. Пастга тушгач, умидвор нигоҳи сарсари кезиб, дадасини, аясини излади: улар йўқ эди. Бола бирдан бўшашиб, кўзларини ерга қадади, гўё сержант: «Ота-онанг йўқми, нимага ҳеч ким кутиб олмади, хабар берган эдик-ку?» деяётгандек, ундан уялди.
    Бекатда Шуҳратни ота-онаси эмас, милиция капитани кутиб турган экан. Сержант болани унга топширдию қоғозларини расмийлаштириб, изига қайтди. Шуҳрат раҳмат дейишни ҳам, уни уйга таклиф этишни ҳам билолмай, изза чекиб қолаверди.
    -Даданг билан гаплашдим, идорага келади,-деди капитан машинага ўтираётиб.-Жуда расмий муомала қилар экан даданг. Каттароқ идорада ишлайди шекилли, а?
    -Йўқ.
    -Гапларидан олимга ҳам ўхшатдим.
    -Инженерлар. Заводда ишлайдилар.
    -Қизиқ...-Капитан шундай деб елка қисиб қўйди.
    «Нимаси қизиқ экан?-деб ўйлади Шуҳрат.-Инженер одамнинг гаплари бетайин бўлиши керакми? Кўпчилик: «Даданг қизиқ одам», дейди. Маҳалладагилар ҳам дадамга унча рўйхуш беришмайди. Одамлар бир-бирларини ёмон кўришса ҳам, қўлларини кўксиларига қўйиб, жилмайиб гаплашаверадилар. Дадам унақа эмаслар. Одатларига аямгина бефарқ қарайдилар. Бувим: «Одамларга осмондан туриб муомала қилма», деб тергардилар. Дадам сира гердаймайдилар, фақат расмий гапиришга ўрганиб қолганлар. Аямнинг айтишларича, илгарилари бундай эмас эканлар. Кейин атай шунга ўрганибдилар. Ҳеч кимга ёқмайдиган одатларни нима учун ҳавас қилдилар экан, ҳайронман... Бошқа одамлардай юраверсалар-ку... Ё мен ҳам улғайганимда шунақа бўлиб қолармикинман?!»
    Манзилга етгунларича капитан бошқа гапирмади. Шуҳрат ҳам ўз хаёллари билан банд бўлиб, унга қарамади. Машина катта кўча юзидаги уч қаватли бино олдида тўхтади. Шуҳрат капитанга эргашиб, иккинчи қаватга кўтарилди. Деразаси ҳовлига қараган хонага киришлари билан диванда оёқларини чалиштириб ўтирган аёл ўрнидан турди.
    -Сизни бир соатдан бери кутяпман,-деди у қошларини чимириб.
    -Муҳим топшириқ билан кетган эдим, ўйнаб юрганим йўқ,- капитан шундай деб Шуҳратга қараб олди. Аёл унинг нима демоқчи эканини фаҳмламай, баланддан келди:
    -Сиздан бошқа одамларда ҳам муҳим топшириқ бўлиши мумкин!
    -Шуҳрат, анави хонада ўтириб тур,- дея  капитан чап томондаги эшикни очди.
    Шуҳрат катта стол қўйилган шинамроқ хонага кириб, бир оз гангиб турди, сўнг ярим очиқ қолган эшик ёнидаги стулга омонатгина ўтирди. Нариги хонада телефон жиринглади. Капитаннинг овози эшитилди:
    -Ҳа, ўртоқ Ризаев, келаверинг.
    «Дадам...-деб ўйлади Шуҳрат.- Келмаган бўлса, бориб бекор овора бўлмай, деб қўнғироқ қилдилар. Капитаннинг жаҳли чиқди шекилли, қўрсроқ гапирди. Боя «дадам катта идоранингг бошлиғи», деганимда бунақа дағалллик қилмасмиди... дадамнинг одатларини ҳамма ҳам тушунавермайди. Ўзим-чи? Мен тушунаман. Унда нимага уйдан қочдим? Э, бунинг сабаби бошқа!..»
    Қўшни хонадаги аёл бирдан овозини баландлатиб, Шуҳратнинг хаёлини бўлди:
    -Кўриб олганингиз - менинг болам! Сартарошхонанинг деразасини синдиришганда ҳам Холиқов айбдор эди!
    -Ахир ўғлингиз айбини бўйнига олди-ку?-деди капитан ҳам овозини кўтариб.
    -Чунки менинг ўғлим яхши тарбия кўрган, ўртоқларини сотмайди. Ҳамма ғалвани Зоировингиз бошлайди. Олдинги сафар сартарош: «Отанг айтган», деб сочини тап-тақир олиб ташлагани учун деразасини синдириб, менинг ўғлим бечорани рўпара қилган эди.
    -Деразани ўғлингиз синдирган.
    -Хўп, ўғлимни бу ишга ким бошлаган?
    -Иккови қалин ўртоқ экан...
    -Йўқ! Энди ўртоқ бўлмайди! Қани, остона ҳатлаб кўрсин-чи!
    Шуҳрат остона ҳатлаб кўчага чиқиш, ўзи ёқтирган бола билан дўст бўлиш ҳуқуқидан маҳрум этилган болага ачинди. Бу хотин айтганини албатта қилади - ўғлини жиловлаб олади. Ҳа... катталар чизган чизиқдан чиқишнинг оқибати мана  шу! Бу болани-ку, масаласи ҳал, Шуҳратники-чи? Уни қандай жазо кутаётган экан? 
-Ҳадеб ўғлингизнинг ёнини олавермай, нималарни орзу қилишига ҳам қизиқиб қўйинг. Манг, ўқинг,-деди капитан.
-Нима бу?-деди аёл ажабланиб.
-Ўғлингизнинг тушунтириш хати. Ҳали ёзиб берди. Ўқинг, ўқийверинг.
Аёл қоғозни жаҳл билан юлқиб олиб, овоз чиқариб ўқий бошлади. Шуҳрат нафасини ютиб, қулоқ тутди. “Менким, Фазлиддин ибн Фатхиддин мелодий сананинг минг уч юзу ўттизинчи йил саккизинчи апрелида  шаҳри Тошканнинг Шайҳонтоҳур туманида номи тилларда достон тужжор Фатхиддин ибн Жалолиддин оиласида таваллуд топғонмен. Бу онда Шаҳрисабз яқинидаги Хўжа Илғор қишлоғинда Муҳаммад Тарағай оиласинда ҳам бир гўдак туғилиб, ани тарих Амир Темур деб танигандир. Юлдузлар қирон қилган маҳали бир санада туғилганим боис, мен ҳам соҳибқирондирман. Яъни каминаи камтаринни Соҳибқирони Фазлиддин демоқ жоиздир. Соҳибқирон амир Темурдан фарқимиз шулким, сартарошхона деразасин синдиргонимдан ўзга қаҳрамонликлар каминага насиб этмагондир.  Лицейдаги ўқишим хусусинда эрса, тарихчилар ҳали шараф саҳифаларини битмамишлар.  Тарих фанидан уч баҳога ўқиётганим бундан истиснодир...” Аёл жимиб қолди. Кейин қоғозни ғижимлаб, овозини баландлатди:- Бу қанақа бемаънилик!
-Унчалик бемаънилик эмас,-деди капитан хотиржам равишда.- Болангизнинг тасаввури кенг экан, эҳтимол ёзувчи бўлар. Ҳарҳолда хатда битта тўғри жой бор. Ўғлингиз туғилган кунини саккизинчи апрель, деб тўғри ёзган шекилли?
-Ҳа, тўғри! Лекин у икки дунёда ҳам ёзувчи бўлмайди. Мен унга ёзувчи бўлиш қанақалигини кўрсатиб қўяман!
Аёл яна нималардир деб минғирлай-минғирлай чиқиб кетди. Шуҳрат капитаннинг чақиришини кутиб ўтирганда эшак очилиб кимдир кириб келди.  Капитаннинг «Келинг, ўртоқ Ризаев, марҳамат ўтиринг», деган товушини эшитиб, Шуҳрат беихтиёр ўрнидан туриб кетди. Оёғидаги қалтироқ кучайди. Очиқ турган деразадан ўзини ташлаб, қочиб қолгиси келди. Лекин истак йўлида бир қадам ташлашга ҳам улгурмади. Капитан Шуҳрат ўтирган хонанинг эшигини очиб:
    -Қани қочоқ, буёққа чиқ-чи...-деди, кейин диванда қаддини букмай ўтирган Ризаевга юзланди:-«Саёҳатчи» ўғлингиз ўз ихтиёрлари билан ярим йўлдаёқ изларига қайтдилар. Сафарларини энди катта бўлганларида давом эттирадилар-да, а?
     Ризаев билан телефонда гаплашганида капитан уни асабий, қўрс одам деб ўйлаган, ўғлини кўра солиб дўқ-пўписа бошламасин, деб гапни ҳазилга бурган эди. Аммо Ризаев ҳазилга мутлақо эътибор бермади. Тусини ўзгартирмаган ҳолда ўрнидан турди.
    -Миннатдорман сизлардан,-деб бошини киборларча эгиб.- Безовта қилганим... қилганимиз учун афв этасиз.
    Ризаевнинг бу қилиғидан ғаши келганини капитан яширишга ҳаракат ҳам қилмади. Столига яқинлашди-да, бир варақ қоғозни у томонга суриб:
    -Манави ерига қўл қўйинг,-деди. Ризаев имзо чекиб бўлгач:- Энди буёғига эҳтиёт бўлинг,- деб қўшиб қўйди.
    Ризаев яна бош эгиб таъзим қилгач, эшик томон юрди. Ўғлига «кетдикми, болам», дейишни лозим топмади. Шуҳрат капитанга қаради-ю, дарров кўзларини олиб қочди. У отасининг киборона «маданий» ҳатти-ҳаракатидан уялиб кетган эди.
    Ризаев кўчага чиқиб ҳам орқасига қарамади. Ўғлининг изидан келаётганига аниқ ишониб, қадамини тезлатди. Сал ўтмай юраги тошдими, беихтиёр орқасига ўгирилди: икки қадам орқада бошини эгиб одимлаётган ўғлини кўриб, кўнгли жойига тушди.
    Шуҳрат отасининг муддаосини тушунди: «Атай қиляптилар. Ҳамма гап уйда бошланади». Шуҳрат йўлиқиши мумкин бўлган жазо турларини ўзича чамалади: «Аям бир-икки шапати уриб, чимчиласалар керак. Кейин йиғини бошлайдилар - бу турган гап. Дадам урмайдилар. Одатларидек креслода оёқларини чалиштириб ўтириб оладилар. Мен икки қадам нарида тик тураман. Ярим соатча тергайдилар, кейин панд-насиҳат деган юракни сиқувчи жараён бошланади. Сабр билан эшитавераман... Э, бундан кўра хипчин олиб савалаганлари минг марта яхши!»
    Шуҳрат кўчаларига бурилиши билан уйларининг пештоқига назар ташлади. Йўқ, унинг шартини бажаришмабди, оқ байроқ илишмабди... «Дадамдан ўтиб тушадиган ўжар одам бўлмаса керак. Ўзлари-ку, бувимнинг гапларига кирмасдилар. Бувим: «Одамлар билан тўғри муомала қил», деб миллион марта айтсалар ҳам, ўз билганларидан қолмадилар. Мен бўлсам, ҳар битта гапларига сўзсиз амал қилишим керак...»
    У беш кун илгари - ўн учга тўлган куни оқшомда уйдан қочиб кетган эди. Қандай туриш, қандай юриш, овқатни қандай ейишгача тергашлари, ўртоқлари олдида ҳам танбеҳ бераверишлари айниқса ўша куни суяк-суягидан ўтиб кетди. Меҳмонларни кузатдию ўзи ҳам жўнаворди. Хавотир олишмасин, деб бир варақ қоғозга кетиш сабабларини ёзди, талабларини ҳам баён этди. Хатнинг охирида: «Шартларимни бажаришга рози бўлсангиз, уй пештоқига оқ байроқ осиб қўйинг, шунда қайтаман», деб илова қилди. Икки кунгача ўртоқлариникида ётиб, кечалари кўчасидан ўтиб турди. Оқ байроқ кўринавермагач, дуч келган поездга чиқди. Қайси бир бекатда сафари, яна аниқроқ айтилса - исёни ниҳоясига етди...
    Шуҳрат поездда кўрган тушини эслаб, энтикди. Оқ байроқ илинмабди. Демак, бундан буёнги ҳар бир қадами аввалгидай ўлчанаверилади. Ўзича бирон иш қилолмайди. Вақтида мактабга боради, вақтида қайтиб, вақтида овқатланади. Маълум пайтда китоб ўқиши, маълум пайтда дарс тайёрлаши керак. Отаси белгалаб қўйган вақтдагина кўчага чиқиб ўйнаши мумкин... Сартарошдан ўч олиш учун дераза синдиришга ҳеч қачон журъат қилолмайди. Яна у ўғилбола эмиш... Шуҳрат капитанга қаттиқ- қаттиқ гапирган аёлнинг ўғлини эслаб, унга ҳаваси келди. «Йўқ, у бола онасидан қўрқиб, уйида қамалиб ўтирмайди. Ўртоқлари билан эркин юраверади. Мен-чи?..»
    Шуҳрат бўшашиб, юргиси келмай қолди, қадамини секинлатди. Олдинроқда бораётган ота ўғлидаги бу ўзгаришни пайқади. Сиртдан қараганда гўё Шуҳратга гўё эътибор бермай келаётган бўлса ҳам,аслида бутун ўй-хаёли унда эди. Усти бут, қорни тўқ боланинг нима сабабдан уйдан қочганига тушунолмай гаранг эди. Талтайтириб юборганмиз, деса, ҳеч эркалатмасди. Қаттиққўлликни ошириб юбордикмикан, деса, бировларга ўхшаб сўкмасди, камар билан саваламасди. Тарбияни педагогиканинг барча қонун-қоидалари асосида олиб борарди. Педагокикага доир китобларни топиб ўқирди, телевизордаги шу соҳага оид кўрсатувларни канда қилмай кўрарди. Ишхонасида ҳам кўпроқ шу мавзуда бахслашарди. Чунки у бутун умрини ўғлининг тарбиясига бағишлаб, фарзандининг юксак заковат эгаси бўлиб, шуҳрат топиши учун бор имкониятларни яратарди. Кейинги йилларда эса бу орзусининг ушалишига ишонч билан қараётган эди. Туппа-тузук юрган бола кутилмаганда  қ а н д а й д и р эркинликни талаб қилибди. Ризаев эркинликни мутлақо рад этмоқчи эмас. У ўғлининг сиқилиб кетаётганини сезиб баъзан ўзи ҳам эзиларди. Аммо, эркинлик деган нарса боланинг тарбиясига салбий таъсир кўрсатади, деб ўйлагани учун тизгинни ҳеч бўшаштирмасди. «Уни бўш қўйсам, эртага бошқа нарсаларни ҳам талаб қила бошлайди. «Ўқимайман», дейди, оддий ишчи бўлишни орзу қилади. Кейин ақли тўлишганида эса: «Дада, фалончи ўртоғим диссертация ёқлабди. Ахир мен ундан зеҳнлироқ эдим-ку? Сиз мени ўқишга нима учун мажбур қилмагансиз?» демайдими? Бир кунмас - бир кун албатта айтади, ўпкаланади. Йўқ, у ҳали ҳаёт нима эканини билмайди. Демак, «эркинлик» ҳақида гап бўлиши ҳам мумкин эмас!»
    Эр-хотин шу тўхтамга келиб, пештоққа оқ байроқ илишмаган эди. Қолаверса, уни кўрган маҳалла-кўй нима дейди?
    Уларнинг уйи боши берк кўчанинг бурчагида эди. Иморатлари кунга қараб солингани учун дарвоза катта кўча томондан очилган, унинг олдидан ўтувчи ариқ уй тирсагида берккўча томон буриларди. Сув ёқасига экилган қатор олчаларнинг барглари иссиқдан сарғайиб қолган, вақтида терилмаган мевалари қоқига айланиб тўкила бошлаган эди.
    Аяси ҳовлида ивирсиб юрган экан. Ҳали қирққа етмаган, хушрўй бу жувон ўғлини кўрди-ю, қўлидаги супургисини ташлаб, қучоқ очиб югурди. Лекин эрига кўзи тушиши билан қадамини секинлатди, лабини аста тишлади. «Ҳа, келдингми?» деб ўғлининг пешонасидан ўпиб қўйди-да, тескари қаради. Шуҳрат онасидаги бу ўзгариш боисини дарҳол сезди: «Демак, ҳаммаси аввалдан келишиб олинган».
    -Манзура, овқатинг тайёрми?- деб сўради дадаси, соатига қараб олиб.
    -Ҳа,ҳа. ўтиринглар, ҳозир сузаман.
    Шуҳрат  ҳайратланди: тушими ё ўнгими? Худди ҳеч нарса юз бермагандай муомала қилишяпти. Гўё у беш кун бедарак кетмаган, гўё уларнинг ўзлари ташвишланишмаган, гўё излашмаган... Шуҳрат уйни бутунлай тарк этмоқчи эмасди. Ота-онасини бир оз қўрқитмоқчи, баҳонада қадрини ошириб, жиндак бўлса ҳам эркинликка эришмоқчи эди, холос. Йўқ, нияти амалга ошмабди.
    Шуҳратнинг иштаҳаси бўғилган эди. Лекин  отасининг ёнига ўтиришдан ўзга чораси ҳам йўқ эди.
    Бир-бирларига сўз қотмай овқатланишди. Дастурхон йиғилгач, дадаси яна соатига қаради:
    -Мен ишга ўтиб келаман. Сен соат тўртгача ухлашинг мумкин. Кейин қимирламай ўтириб, ажратиб қўйган китобларни ўқийсан.
    -Вой дадаси, қўйинг, бугунча дам олсин, ҳозир таътилда-ку?
    -Шунча дам олгани етар. Таътилга арзирли иш қилгани йўқ...
    Отаси чиқиб кетди. Унинг буйруғига монелик қила олмайдиган аяси ўғлига қарай-қарай этакдаги айвон томон юрди.
    Шуҳрат хонасига кирди. Ёзув столида Рожерснинг «Физика ихлосмандлари учун» деган китоби ётарди. Отаси қўйган. Столнинг чап томонида, тўртбурчак соат ёнида бир варақ қоғоз. Шуҳратнинг «исённомаси» битилган бу қоғозни ҳатто қўлга олишмаганга ҳам ўхшайди...Йўқ, олиб ўқишган. Шуҳрат қоғозни соатнинг тагига бостириб қўйган эди. Ўқишгану шунчаки бир гапдай эътибор қилишмаган.
    Отасини кўргунига қадар у ўзини маълум даражада ғолиб ҳис қилаётган эди. «Бир оз койиб-уришиб, кейин кечиришади», деб ўйларди. Отасининг хотиржам, йўқ, совуқ авзойини кўрибоқ, айбни беихтиёр бўйнига олди. Умиди онасидан эди. У ҳам...
«Роса ташвишланганлари кўриниб турибди. Лекин сир бой бергилари келмаяпти. Нима кераги бор экан бунақа беркинмачоқнинг?..»
    Шуҳрат диванга чўкди. Хонага кўз югуртирди. Китоб жавонларига гард қўнмаган. Демак, онаси ҳар куни артиб-тозалаб турган. Балки шу ерда ўтириб йиғлагандир. Хатни қайта-қайта ўқиб куйиб-ёнгандир. Кейин остонада турганича педагогикадан ваъз бошлаган дадаси билан жанжаллашиб ҳам олгандир. Беш кун ташвишу таҳликада қолишгани аниқ. Кеча топилгани ҳақида хабар олишгач, унга қандай тарзда муомала қилишни ўзаро роса пишитишган. Шуҳрат боя овқат маҳали «Индашмаса яна яхши», деб ўйлаган эди. Ҳозир эса: «Мен кутган жазо шу эмасмикан?» деган фикрдан юраги сиқилиб кетди. Ахир, бу ҳар қандай калтакдан ёки бир соат эзилиб насиҳат эшитишдан ҳам оғир-ку!
    У китобни қўлига олиб варақлади. «Ўн бетини бугун ўқиб, ўзлаштиришим керак. Эртага яна ўн бет... Худди заводдаги ишларидай режалаштириб қўядилар. Шу режа асосида яшаб мен охири буюк физик бўлишим керак. «Ўғлим юксак интеллектуаллиги билан ҳаммани лол қолдириши лозим», дейдилар. Лол қолдиргим келмаса-чи? Бошқалар қатори оддий одам бўлсам-чи? Нима учун ўзлари эплолмаган ишга мени мажбур қилишади? Ўқитувчимиз: «Аълочи ўқувчиларнинг ҳаммаси ҳам яхши олим бўлавермайди», деб тўғри  айтади. Лекин, дадам... Сартарошхона деразасини синдирган бола ҳам уйга қамалиб ўтириб китоб ўқирмикин? Ўқимаса керак... Бир кунмас- бир кун мен эмас, ўша бола буюк олим бўлиб кетса, дадам нима деркинлар?..»
    Шуҳрат китобни стол устига ташлади-да, бувисидан ёдгор қолган лўлаболишга бош қўйиб, чалқанча тушиб ётди. Шифтдаги нозик нақшларга тикилди. Толиқди. Кўзларини юмди. Поездлардаги одамлар кўринди: пивохўрлик қилиб тинмай алжиётган икки йигит: бўғчасини тиззасига қўйиб ҳаммага, ҳатто Шуҳратга ҳам ҳадик билан қараётган жувон: қўшни бўлмада қарта ўйнаётган йигит-қизлар... кейин  бекат... Нимага ҳам поезддан тушди? Пивохўрлардан бездими? Бошқа вагонга ўтса ҳам бўларди-ку? Тан олиши керак: уйига қайтгиси келган эди...
    Шу зайлда кўзлари илинибди. Ҳовлидаги ғўнғир-ғўнғирлардан уйғониб кетди. Қараса - соат беш ярим. Дадаси белгилаган тартиб бузилибди. Аяси кирган бўлса ҳам уни уйғотмай чиқиб кетаверган. Уйқусини бузгиси келмаган. Яхши ҳамки аяси бор...
    У ўрнидан туриб. Дераза олдига борди: берккўчанинг адоғида турадиган Маъсума буви. Бошида оқ рўмол, кун иссиқ бўлишига қарамай, эгнига этаги ҳам, енги ҳам узун одми куйлак кийиб олган. Урушса ҳам сизлаб, мулойим гапирадиган бу кампирни Шуҳрат жуда яхши кўради. Аяси Маъсума бувини сўрига чиқиб ўтиришга таклиф қиляпти, кампир бош чайқаб кўнмаяпти. Икковлари Шуҳратнинг хонаси томон  қараб-қараб қўйишади. Афтидан, Маъсума буви Шуҳратнинг «топилгани»ни эшитиб, кўргани кирган. Думалоқ стол устидаги  пушти рўмолга тугилган олмани ҳам Маъсума буви олиб чиққан. Одати шунақа: доим бировларга «насиба» деб илиниб юради. «Аям қарисалар, Маъсума бувига ўхшаган мулойим кампир бўладилар». Хаёлига келган бу фикр Шуҳратнинг ўзига ҳам маъқул тушиб, жилмайди.
    Шуҳрат деразанинг бир қанотини қиялатиб очди. Энди уларнинг гапларини яхшироқ эшитила бошлади:
    -Умри узоқ бўлсин, ишқилиб, бағрингиз тўлиб қолди, қизим. Бола деган мана шунақа куйдириб-куйдириб улғаяди,- деди буви енги билан елпиниб.
    -Беш кун нақ чўғ устида юргандай бўлдим-а,- аяси шундай деб дераза томон хавотирли назар ташлади.
    -Эсон-омон экан, шукр қилинг. Энди болани қийин-қистовга олаверманглар, кўнгли чўкмасин. Ҳали  ҳавас қилгулик  бир ажойиб йигит бўлиб етишсин-ки... ҳадемай бу хонадонингизга келин келиб, ҳамма ёқ чароғон бўлиб кетади. Тойчоғингиз ухлаётган бўлса, кейинроқ чиқиб кўрарман.
    Маъсума буви чиқиб кетмоқчи эди, аяси унамади, қўярда-қўймай сўрига бошлади. Шуҳрат чиқиб буви билан кўришмоқчи бўлди-ю, уялиб, журъат қилолмади. Қайтиб диванга ўтирди.
    Кўп ўтмай отаси келди. Салдан кейин ўртанча тоғасининг овози эшитилди:
    -Суюниб қолдингизми, опа!
    Шуҳрат яна туриб дераза ёнига яқинлашди. Тоғаси бошидаги шляпасини ечиб, марғилоннусҳа дўпписини кийиб олди. Сўрига чиқмай, думалоқ стол атрофидаги стуллардан бирига ўтирди. Шуҳрат унинг: «Шайтончангиз қани?»- деб сўраганини эшитди. Аяси: «Ичкарида ётибди».- деди шекилли, ўрнидан туриб уй томон юрди, лекин отаси нимадир деб тўнғиллагач, изига қайтди. Шуҳрат учун бу айни муддао эди. Агар кирганида борми, «ўқитавериб» жигарини қон қилиб юборарди. Ўзи гавдали бўлса ҳам, овози ингичкароқ бу тоғасини, серқатновроқ бўлгани учунми, Шуҳрат унча ёқтирмасди. Тоғасининг савлатини кўрган одам ундан ҳайиқар, бир-икки оғиз гапини эшитгач эса, ҳафсаласи пир бўларди.
-Бугун омадли кун экан,- тоғаси шундай деб дастурхон устидаги чойнакдан чой қуйиб ичди.-Анов куни ошналарга “Матис”га ёзилиб қўйдим, десам, олганга яраша “Нексия”, ол, дейишувди. Бугун автосалонга борувдим, бахтимга синфдош ошнангиз ўша ерда экан. Сизнинг номингиздан салом айтиб, илтимос қилувдим, бир пасда тўғрилаб берди.
-Мен салом демагандим шекилли?-деди дадаси норозилигини яширмай.
-Энди йўли шунақа бўлади-да, почча.  Бир ойдан кейин оқ “Нексия”ни ғириллатиб юрадиган бўлдим. Суюнчисига опам икковингизни Самарқандга олиб бориб, айлантириб келарман.
-Суюнчисига аммангизнинг тўйига қарашиб юборинг, мебел олишга қўллари калталик қилаётган эмиш, эшитмадингизми?  Самарқандга боргимиз келса, поездда ҳам кетаверамиз. 
-Тўй ўз йўлига. Зиёратнинг савоби бор. Почча, Шуҳрат бекор юрмасин, автосалондаги ўша ошнангизнинг қанотига тиқиб қўйинг, иш ўргансин.
-У ўрганадиган бошқа зарурроқ нарсалар бор.
    Аяси столга дастурхон ёзиб, мева-чева қўйди. Шуҳрат деразани астагина ёпди. Отаси тоғасига яна ниманидир уқдира бошлади. Кейин отаси қолиб, тоғаси гапга тушди. Асабийлашгандек тез-тез қўлини пахса қилади, Шуҳратнинг хонаси томон қараб-қараб қўяди. Демак, уларнинг баҳси яна «ўша мавзуда» - бола тарбияси ҳақида «Дадам менинг шуҳрат топишимни истайдилар. Тоғам, олим бўлган тақдиримда, нималарга эришишим мумкинлигини ҳисоблаб берганлар. Аслида икковларининг мақсадлари бир. Унда нимани талашишяпти? Ҳа-а, олимликка олиб борадиган йўлни белгилай олишмаяпти. Мен улар танлаган йўлдан эмас, сартарошхона деразасини синдирган, ўртоғи учун ўч олган боланинг йўлидан борсам-чи? Ў... уйда нақ қиёмат бошланарди...»
    Баҳс қизиган маҳал ҳовлида Акбар домла кўринди. Чап ёноғидан иягига қадар чандиқ тушган бу дароз киши Шуҳратларнинг девор-дармиён қўшниси. Муаллим бўлгани учун ҳамма уни «домла» деб атайди. У ҳам Шуҳратни йўқлаб кирганга ўхшайди. Ана, отаси билан саломлашиб, нимадир деди. Отаси қаддини букмай, бош ирғаб қўйди. Акбар домла стулга ўтириб, узатилган чойни олди. Шуҳрат деразани яна қиялатиб очиб, қулоқ тутди.
    -Шуҳратжоннинг қайтганини эшитиб жуда суюндим. Кўпам куюнаверманглар. Буни “ўтиш ёши” дейишади. Овози раста бўлганда боланинг шунақа қайсарлиги тутиб туради.
-Домлажон, кирганингиз яхши бўлди. Бугун ўзим сизга учрамоқчи эдим. Маориф вазирлигидан жавоб хати олдим. Улар таклифимни тажрибали мутахассислар билан ўрганиб чиқиб, мактаб ҳаётига тўғри келмайди, деб хулоса чиқаришибди.
-Шундай бўлишини айтсам, ишонмовдингиз.
-Ўша мутахассислар кимлигини билиб турибман. Ҳафа бўлманг-у, тўртта мактаб ўқитувчисига маслаҳат солишган. Бу ўқитувчиларингиз алмисоқдан қолган программага маҳкам ёпишиб олишган. Бешинчи синфда нисбият назариясини  ўтиш шартмас деганда, болаларнинг зеҳнини ҳисобга олишмаган. Бу назарияни ўзлари билишмайди, шунинг учун ҳам дарс режасига киритишга қаршилик билдиришади. Бешинчи синфда нисбият назариясини ўтиш мумкинмас, олтинчи синфда эҳтимоллик назарияси оғирлик қилади, шунақами?
-Ҳалилжон, “оддийдан – мураккабга” деган гапни биласиз-ку? Дўппидек чуқурча кавлаб бир челак сувни бирдан ағдарсангиз, тўлиб, тошиб кетади. Агар оз-оздан қуйсангиз ҳаммаси сингади. Билим ҳам шунақа. Олий математикани ўрганишнинг ўз вақти бўлади.
-Домлажон, сиз эллик йил аввалги дунёқараш билан фикрлаяпсиз. Ҳозир йигирма биринчи аср, компьютер асри! Боғча боласи компьютерда ишлашни билади. Буни ҳисобга оламизми ё йўқми?
-Почча, жиғибийрон бўлаверманг. Домла тўғри айтяптилар. Ҳамма олим бўлиб кетаверса, подани ким боқади? Математика дарсида бола санашни ўрганса бўлди-да. Қолганини институтга кирса, эплаб кетаверади.
    «Қизиқ,-деб ўйлади Шуҳрат улардан кўз узмай.-Дадам - инженер, тоғам экспедитор. Иккови ўқитувчининг рўпарасига ўтириб олиб тарбия ҳақида ваъз ўқияпти. Акбар домла ҳам индамай эшитяпти. Энсаси қотмаяптимикин? Балки тоғам  «Матиз»дан «Нексия”нинг афзаллигини исбот қилишни бошлаб қолар?..»
    Аяси Маъсума бувига чой қуйиб узатди-да, кейин уй томон юрди. «Мени чақиргани!..» Шуҳрат шоша-пиша диванга ётиб олди.
Эшик очилди-ю, аммо аяси ичкари кирмади.
-Шуҳрат, чиқиб меҳмонлар билан кўриш. Уйғоқлигингни билиб турибман, турақол.
Шуҳрат ноилож ўрнидан қўзғалди.
Тоғаси унинг қўлини маҳкам қисиб, пўписа қилгандай силтаб қўйди. Мардон индамай қўл чўзди. Акбар домла елкасига қоқиб, кулимсиради. Маъсума буви сўридан тушиб, уни бағрига босди, пешонасидан ўпди.
-Почча, бунингизнинг бурнига сув кирганга ўхшайди, сезилиб турибди. Бу сафар кечира қолайлик. Бундан кейин сал бежо қадам босадиган бўлса, менга қўйиб берасиз. Педагогикангизга тўғри келмаса ҳам бир савалайки...
Бу гапдан кейин отаси Акбар домлага, Акбар домла эса йўғон бўйнидаги терни рўмолчаси билан артаётган «тарбиячи»га қаради:
-Саваласа, бола яхши одам бўлиб етишади, деб ўйлайсиз шекилли?   
-Албатта. Болани фақат ва фақат шу йўл билан тарбиялаш мумкин. Нима бўпти, урган билан бола ўлиб қолмайди. Мана, биз ҳам юрибмиз-ку.
-Агар калтак билан иш битадиган бўлса, эшак ҳам одамга айланиб кетармиди...
Тоғаси Акбар домлага жавоб қайтармади. «Кун исиб кетдими, а?»- деб ўрнидан турди-да, айвон томон юрди. Унинг бу қилиғидан ранжиган Акбар домла уйида зарур юмуши борлигини баҳона қилиб, туришга изн сўради. Мардон унга эргашди.
           -Сиз билан баҳсимиз ҳали якун топмади. Мен ҳақлигимни  барибир исбот қилиб бераман,-деди мезбон уларни кузатиш учун қўзғолиб.
           -Маорифга доир масалалар бир кунда юзага чиқмайди, бир кунда ҳал ҳам бўлмайди. Давр талабига қараб муаммолар ўзгариб тураверади. Демак, иккаламизнинг баҳсимиз сўнгсиз давом этаркан. Масаланинг жавобини эса сизу биз қайғураётган авлоднинг ўзи топади.
              Акбар домла шундай деб эшикка йўналганида уч уй нарида турувчи  Хадича икки ўсмир қизни бошлаб кирди. Хадича ҳовлидагиларга қараб “бемаврид кирдиммикин?” деб хижолат бўлди. Қизлар эса бу хонадонга нима учун кирганларини англамай, салом бериш билан чекланиб,  қўлларидаги юкни қўйишни ҳам қўймасликни ҳам билолмай, довдираб  туравердилар.
     -Хурсандчилик бўлган экан, босиб ўтиб кетолмадим,-деди Хадича жилмайиб.- Манзурахон, эшитиб жудаям қувондим. Шуҳратжон жудаям ақлли бола, ишқилиб кўз тегмасин.
-Боламни Худонинг Ўзи асрасин. Ўзингиз яхши бориб келдингизми?
-Ҳа. Озгина қоғозбозлиги вақтни олди. Лекин иш мен ўйлагандек бўлди. Мана, Нозимахон билан Мавлудахон, энди менинг қизларим. Тиббиёт коллежига ўқишга киришмоқчи. Мактабни аълога тамомлашибди. Худо хоҳласа, кейин тиббиёт академиясига ҳам киришади, Хадича шундай деб энди Акбар домлага қаради.- Устоз, сиздан ҳам дарс олиб туришади-да, а?
-Бемалол, хоҳлаган пайтда чиқаверишсин. Қизим билан опа-сингил бўлиб юраверишади.
Акбар домла шундай деб кўчага йўналди. Шуҳрат Хадича билан кўришгач, яна уйга кириб кетди. Манзура меҳмонларни Маъсума буви ўтирган сўрига бошлади.

Устоз
 Кўчага чиқишгач: «Мен дўконга бориб келай», деб Мардон чапга юрди. Ариқда яна мағзава оқаётганини кўриб, Акбар домланинг табиати хира тортди. Илгари шу ариқдан сув ичиларди. Энди мағзава оқизишади. Ичиш у ёқда турсин, қўл теккизишга хазар қиласан. Мағзава қайси хонадондан чиқаётганини билгани учун ҳам, Акбар домланинг таъби баттар тирриқ бўлди. Орқа кўчада яшовчи қассобдан бир у эмас, бутун маҳалла норози. Ҳовлисидан анқиётган бадбўйга чидасалар-да, ариққа ахлат оқизишига тоқат қила олишмайди. Неча юз марта айтилгандир, неча минг марта “хўп-хўп”, деб қуллуқ қилингандир. Лекин аҳвол ўша-ўша. Уч кун аввал қўшни маҳалладаги одамнинг сигири бўкиб, ҳаром ўлиб қолганида бу қассобнинг гўштни арзон-гаровга сотиб олиб, колбасачиларгами ё сомсачиларгами пуллаб келганини билган маҳалла аҳли уни буровга олганда, “ўламан, Саттор, гўштни савоб учун ҳайвонот боғига топшириб келдим”, деб онасининг номини тилга олиб қасам ичгач, аяшди. Лекин даъволарини бир-бир айтишди. Талаблар орасида ариққа ахлат ташламаслик ҳам бор эди. Бу борада ҳам қасам ичганида Акбар домла “Шунинг гапига ишонасизларми? Қадимда бир нодон маҳалла сув ичадиган ҳовузга тупуравераркан. У бетамизга гап таъсир қилмас экан. Маҳалла аҳли ўйлай-ўйлай, “пул тўплаб, шу аҳмоқни Ҳажга юборайлик, зора  инсофга кирса”, деб қарор қилишибди. Иймонсиз одам Ҳажга бориб нима қиларди, биринчи қилган иши – замзам булоғига бориб тупурибди. Бу қасамхўрнинг ўша бетамиздан фарқи йўқ”, деганда, “Жуда оширвордингиз, домлажон”, дейишганди. Мана, оқибат! 
-Устоз, ассалому алайкум!
Орқадан келган овозни эшитган Акбар домла ўгирилди-да, шошилиб келаётган пакана, семиз одамни кўриб, тўхтади.
-Омонмисиз, домлажон? Бу ерда турибсиз, тинчликми?
-Ҳалилжоннинг ўғли топилибди.
-Э, ҳайрият. Бола-да, болалик қилган.
-Кириб чиқ, аканг ҳам уйда.
-Йўғида кирарман. Мени кўрса, энсаси қотиб, яна бошлайди ивирсиқ гапларини. Кеча чойхонада сал ширакайф бўлиб қолган эканман, кўчада кўриб тоз-за бошни қотирди.  Кайфни ҳам ҳаром қилди.
-Ширакайф эмасдинг,  менам кўрдим аҳволингни, девор ушлаб келаётувдинг. Сўккан бўлса, тўғри қилибди.
-Қўйинг, шунингизни, умрида бир марта уйига чақириб юзта қуйиб берганда ҳам ҳар қанча гапирса ярашарди. Мен ўзича ичмайман. Худодан қўрққаним учун ичаман, домлажон.
-Ие,-Акбар домла ажабланди.-Худодан қўрққан одам ичмаслиги керак эди. Гапинг алламбало бўлди-ку?
-Сиз айтаётган одам бошқача. Қаранг, ароқниям, конъякниям Худо яратганми? Қиёматда ҳисоб-китоб бўлаётганда “Эй бандам, мен шу неъматларни сен учун яратган эдим, нега ичмадинг, мени назар-писанд қилмадингми?” деб буровга олса, “Ҳалилжон акамиз рухсат бермовдилар”, деб безрайиб тураманми?
-Яхши фатво топибсан. Ўзинг топдингми  ё ҳамшишаларинг айтишдими? Ҳозирам баданда бор шекилли, а?
-Ҳа, энди... чойхонага хабар берай деб кирсам, ош дамланаётган экан, бош оғриғига тупукдайгина олдим. Шунинг учун бу ёққа кирмай, деяпман-да.
-Тушунарли. Чойхонага нимани хабарлагани кирувдинг?
-Боғкўчадаги Ҳақберди акани эшитмадингизми? Эрталаб ўғлини олиб кетишувди. Юраги ёмон экан, ҳозир тап этиб ташлаб, омонатини эгамга топшириб қўя қолибди.
-Шошилмай гапир, ўғлини ким, қаёққа олиб кетади, ким таппа ташлабди?
-Ие, домла, қулоқдан олганми? Қарияпсиз шекилли? Таппа ташлаган Ҳақберди ака. Қўрқиб кетгандир-да. Ўғлини милиса олиб кетди. Билишимча, қорадорига айланишган экан. Уйидан тиллаям чиққанмишмией... Дўхтир келиб, ўликни олиб кетди, экспертиза қилиши керак экан. Кечгача, олиб келишса, эрталаб чиқаришаркан. Чойхонадагиларга бориб айтсам, бунинг жанозасига чиқиш шартмас, дейишяпти.
-Нега шарт бўлмас экан?-Бу гап Акбар домлага ёқмай, қошларини чимирди.- Ким айтди, калласи жойидами?
-Ҳасан чиллак айтди, Комил банги айтди. Маҳаллага аралашмаган одамнинг жанозасига ҳам, тўйига ҳам чиқилмайди, дейишяпти.  
-Бекор айтишибди. Мусулмончилик бунақа бўлмайди. У оқибат қилмаган бўлса, биз оқибатли бўлайлик. Чиқиш керак. Кимнинг оқибати қанча, деб тарозига соладиган бўлсак, биласанми олам нима бўлади? Тарс ёрилиб кетади!
-Ҳа, бўпти, олам ёрилмасин десангиз, унда кўчангиздагиларга ўзингиз хабар қилинг.
-Сен маҳалла оқсоқолига билдириб қўй.
Пакана одамдан нохуш бир ҳид гупиллаб, Акбар домланинг кўнгли беҳузур бўлди. Табиатан сергап ширакайф бу одам нари кетгач, Акбар домла ўн беш қадамча юриб, кўчасига бурилди. Болалар ўйнаб, йўлакда қолдириб кетган тошни оёғи билан четга суриб қўйди. Қурилганига икки йилдан ошганига қарамай ҳали бўялмаган дарвозадан ичкари кирди-ю, димоғига райҳон билан атиргул иси урилиб, енгил тортди.
-Ҳилола, қизим, қаердасан?-деди темир сўри томон юриб.
Ҳилола атрофи чала-ярим беркитилиб, томига эски шифер ёпилган омонат бостирма - ошхонадан овоз берди:
-Ҳозир дада, сабзини қовуриб олай.
-Палов қиляпсанми?
-Ҳа.
-Шўрва қилавермабсан-да, қизим, иссиқ кунда паловнинг ўтиши қийин,- Акбар домла шундай деб баланд сўрига чиқди-да, ёстиқни қўлтиғи орасига олиб, ёнбошлади. Бирпас ҳовлига разм солиб ётди. Япроқлари тўкилаётган гулларни кўриб, ўрнидан турди, қўлига гулқайчи олиб, атиргуллар орасига кирди.
Қозонга сув солиб, ҳовлига чиққан Ҳилола тунука лагандаги гуручни тераётиб, отасига қаради:
-Айтмоқчи, дада, Герания элчихонасидан яна қўнғироқ қилишди.
-Тинчликми?
-Яна ишга таклиф қилишяпти шекилли?
-Бормайди, жавобини айтган-ку?
-Борганлари яхши эди-да, дада. “Чет элга фақат пул топиш учун борилади” деган гапингиз таъсир қилган. Айтинг, бораверсинлар. Пул топиш бошқа, илм бошқа-ку?
Акбар домла  беихтиёр кулимсиради. Ўғли Санжарда қандайдир ғалати ўжарлик бор. Университетни битиргач, одамлар «ҳарфхўрлик билан аъло ўқиди-ю, энди кафедрада қолиб талтайиб юрибди», дейишмасин учун мактабда ишлади. Кейин илмий ишга шўнғиди. Лазер нуридан фойдаланишга доир лойиҳаси чет эл олимларини қизиқтириб қўйгач, турли мамлакатлардан бир неча таклифлар келди. Акбар домла бояги гапни ўшанда айтган эди. У ўғлининг феълини яхши билади: энди онаси тирилиб келиб, минг ялинса ҳам ҳорижга бормайди. Акбар домла ўша гапни айтмай туриб, Санжар “Менда чет элликларнинг ҳақлари йўқ. Мени ким ўқитиб, тарбия қилган бўлса, ўша ҳақдор” деган эди. Акбар домла ота-бола ўртасидаги гапни ҳеч кимга айтмаган. Ҳилола ҳам билмайди. Агар билсайди, бундай демаган бўларди.
Қозон бошига қайтган Ҳилоланинг овози Акбар домланинг хаёлини бўлди:
-Дада, директоримиз яхши одамми?
-Ие, у билан сен бирга ишлайсан, мендан нимага сўраяпсан?
-Порахўр эмасми?
Акбар домла гулзордан чиқиб, қизига яқинлашди.
-Бу нима деганинг?
-Гуруҳимда битта   ўқувчи бор. Ўқишга бир кун келса, бир ой қорасини кўрсатмайди. Дада, ҳозир шунақалар ёмғирдан кейин бодраб чиқадиган қўзиқориндай кўпайган. Фақат коллежнинг ўзида бўлсаям майлийди, институтларда ҳам “зачеткаси ўқийди”, деган гаплар юради.  Ўзи дарсга келмайди, бирон таниш домласи унга энагаликни бўйнига олади-ю, кимгадир ялиниб, кимгадир ялтоқланиб яна кимгадир дўқ қилиб имтиҳон дафтарчасига баҳо қўйдириб юраверади. Тўрт йил давомида битта ҳам дарсга қатнамай “қизил диплом” оладиганлар ҳам анчагина. Институт шунақа бўлганидан кейин коллеж, лицейдагилар индамай қараб туришарканми? Ота-она ҳужжатларни коллежга топширади-ю, боласини бозорга олиб кетаверади. Диркторни хурсанд қилса бас. Директор ўқитувчиларни буровга олади. Дарсда йўқ бола аъло баҳода “ўқийверади”. Директор менга ҳам тайинловди. Лекин гапига кирмай, болани “дарсга келмади”, деб белгилаятувдим. Бугун билиб қолибди.
-Отаси нима иш қилар экан ўша такасалтангнинг?
-Тўйхонаси бор экан, шекилли?
-Ҳаммаси равшан, “ота ўғил”га шу ўқиш керак эканми? Бунақа тоифа ҳар қандай шароитга тез мослашади. Ҳаёт оқимининг ўзгаришини биздан кўра мана шулар тезроқ пайқашади… Нима қилдинг, қўйдингми?
-Ҳа. “Уч” қилиб берувдим, “аъло” бўлаверсин, дейди.
-«Беш» қўйиб бердингми?
-Ҳар ҳолда менга директор бўлгани билан... ўқувчингиз... сизни жуда ҳурмат қилади, йўқ дея олмадим.
-Порахўрлигини сезибсан-ку?
-Дада, ахир...
Акбар домла қизининг гапига қулоқ солмай, қўл силтади-да, нари кетди.
«Қандай пасткашлик! Фалончи ўқувчим фан доктори, фалончиси бош инженер деб, керилишни биламиз. Соя-салқиндагилар билан ишимиз йўқ. Умримни фақат яхшиларга эмас, ёмонларга ҳам бахшида қилаётганимни билармидим? Билардим. Фақат яхшиларнинг кўплиги далда берарди. Ҳозир-чи? Бугун синфда кўзларини мўлтиллатиб ўтирган болаларнинг қанчаси оқил, қанчаси жоҳил бўлади? Доноларнинг мингтаси кам, аблахнинг биттаси ҳам кўп. Хўп, бу ярамаслар ифлос йўлга кирибди-кирибди. Хўш, нимага мени «устоз» дейди? Мен пора ол, юлғич бўл, деб фатво берибманми? Минг лаънат!»
Эшик қўнғироғи кетма-кет жиринглаб, Акбар домланинг хаёлини тўзитиб юборди. Токқайчини беҳи шохига илиб, дарвозахона томон юрди. Ариқ бўйида турган маҳалла оқсоқоли ва унинг ёнидаги нотаниш мўйсафидни, сал нарироқда эса ерга тикилиб турган куёвини кўриб, бир нафас тараддудланди.
-Хайрият, уйда экансиз,-деди маҳалла оқсоқоли.
-Келинг, келинг, Собит ота, деди Акбар домла ўзини қўлга олиб.-Қани, ичкарига марҳамат...
Уларни кўрган Ҳилола ошхонадан чиқмади. Меҳмонлар дастурхон тузашга қўйишмади. Собит ота фотиҳадан сўнг муддаога кўчиб қўя қолди:
-Ҳамма гапни айтишди, қизингиз аразлаб, ажаб қилибди,-деди у оппоқ соқолини силаб.- Куёвболанинг чакки юришини эшитиб, кўнглим анча озор чекди. Лекин, на илож, бизнинг вазифамиз - ёшларни муросага келтириш. Норасидаларни ўйлашимиз керак. Куёвболанинг оталаридан Аллоҳ омонатини барвақт олган экан. Ота меҳрининг қадрини яхши билсалар керак. Қизингиз ҳам бошқаси билан турмуш қурар, бу йигит ҳам ўзига бошқа муносибини топар, лекин орада болага қийин. Шу боис, домлажон, буларнинг бошларини қовуштириб қўяйлик. Бошқа гап йўқ. Куёболанинг аламлари ичида. Гуноҳи бўйнида. Энди ичмасликка дуо ҳам олибди.
-Янглишмасам, аввал ҳам шунақа гап бўлган,-деди Акбар домла, куёвига бир қараб олиб. Озғин, ёноқлари бўртиб чиққан куёв бошини ҳам қилганича индамай ўтирарди. Унинг ўрнига нотаниш мўйсафид гапирди:
-Бу охиргиси, биродар, мана, қасамига биз кафил.
-Мен турмушлари бузилсин, демайман. Ҳар ҳолда, битта бола кўрганидан кейин одам дегани эсини йиғиштириб олиши керак. Бола, отам қачон келаркин, деб интиқ кутиб ўтирса-ю, ота жонивор ҳовлига эмаклаб кириб, унинг ўтакасини ёрса!
-Ҳа, энди ёшлик қилган-да, мана, куёвингиз қасам ичди.
-Йўқ, демасаларингиз қизимни чақирай. Бирга яшайдиган - қизим, ўзидан ҳам бир оғиз эшитайлик.
Ўтирганлар «маъқул» дейишгач, Акбар домла қизини чақирди. Ҳилола паст овозда салом бериб, бир чеккага қимтиниб ўтирди. Эрига ўғринча қараб ҳам олди. Акбар домла ўртада бўлиб ўтган гапларни қисқача баён қилиб (Ҳилола ҳаммасини ошхонада ўтириб эшитган бўлса ҳам), қизига юзланди:
-Дилингдагини ўзинг айт. Фақат эски гина-кудуратларни кавлаб, гапни чувалаштирма.
Ҳилола, отаси огоҳлантирган бўлса-да, гапни узоқдан бошлади, кўзёши ҳам қилиб олди. У хасратини тугатгач, орага жимлик чўкди.
-Қизим, шу ҳалолингиз билан турмуш қуриб кетишга кўзингиз етадими?- деб сўради Собит ота сукутни бузиб.
Ҳилола индамади. Собит ота Акбар домлага, у эса қизига қаради.
-Қизим, ошинг ланж бўлиб кетмасин, сузиб келақол,- деди Акбар домла мулойимлик билан.
Бу гапдан кейин ўтирганлар сал жонланишди.
-Сизга айтмабмидим,- деди нотаниш мўйсафид Собит отага,- қариялар аралашган иш ошхўрлик билан тугайди. Ота-онанинг бахти шу ёшларга қараб тураркан. Буларники жилмайса, ота-онаники қаҳ-қаҳ отаркан, хўмрайса - ёниб кетаркан. Мана домла, ўзингиздан қиёс, шу кеча-кундузда ичингизга чироқ ёқилса ёришмагандир, а?- Табиатан эзма бўлган мўйсафид ош келгунига қадар бошқаларга гап бермади.- Шу десангиз, жуда оёқ тираб олсангиз, Маҳмуджонни ичкуёв қилиб бўлса ҳам ташлаб кетмоқчи эдик,-деди бир маҳал жўшиб. Ҳамма унга ажабланиб қаради.
-«Ичкуёв - пуч куёв» деган гап бор,-деди Собит ота вазмин.- Куёвбола мусофир бўлса, бошқа гап эди.
-Э, бу бир ҳазил, тегишгим келди-да...
Ошдан кейин Ҳилола у-буни йиғиштирган бўлди-да, эрига қўшилиб жўнади. Акбар домла қизининг ярашиб, тинчиб кетишини истаса-да, ҳозир вужуди бирдан ҳувиллаб, бўшашиб қолди. Икки кун аввал катта қизи келиб, Ҳилоланинг тўнғичи - Отажонни далага олиб кетганида ҳам шу кўйга тушган эди. Акбар домла ёнма-ён бораётган қизи билан куёвига узоқ қарай олмай, эшикни  ёпиб, ҳовлига қайтди.
«Яхши бўлди,-деди ўзига- ўзи,-куёвим ҳар ҳолда ёмон бола эмас. Саёқ юрмайди. Фақат, ичса, ўзини тутолмай қолади. Бу ўткинчи нарса. Ҳилолам ҳам инжиқликни оширворади-да. Эр-хотин то бир-бирининг феълини сингдиргунича шунақа бўлади шекилли...»
Акбар домла шу зайлда ўзига таскин бериб, иягини ёстиққа тираганича гулларга тикилиб ётди. Қуёш асрдан оға бошлаганида дарвоза эринибгина очилиб, кенжа қизи - Наргизаси кўринди.
-Келдингми, она қизим:- деди Акбар домла тирсагига таяниб гавдасини кўтараркан. Наргиза салом бериб, ҳовлига жавдираб қаради:
-Отажонни олиб келишмадими?
-Йўқ. Поччанг келиб, опангни ҳам олиб кетди.
Наргиза ичида: «Яхши бўлибди», деди-ю, аммо буни сиртига чиқаришга уялди.
-Акам қўнғироқ қилмадиларми?
-Кеча гаплашдинг-ку?
-Бугунчи? Ҳар куни сиз билан гаплашиб туришлари шарт!
-Қўйсанг-чи! Оиласи билан дам олаётган одамни безовта қилавериш яхшимас.
-Сиз ҳам бирга боришингиз керак эди.
Акбар домла ичида: “сенинг тўйингни ўтказганимдан кейин зиммамдаги вазифа адоғига етади. Шундан кейин дам олсам арзийди. Унгача дам олишга ҳаққим йўқ”, демоқчи бўлди-ю, қизини ё ранжитиб, ё уялтириб қўйиши мумкинлигини ўйлаб, сиртига чиқармади. Наргизанинг талабига жаобан бошқа гап айтди:
-Ош совумагандир, сузиб келақол.
-Егим келмаяпти.
Акбар домла қизининг кайфияти тушкун эканини сезди.
-Тобинг йўқми?
-Сал чарчабман.
-Бугун операциянг бормиди? Кўзи ожиз қиз нима бўлди?
-Кўзи очилмади...
-Йўғ-е...Профессоринг ҳам эплай олмадими? Янги усулда операция қиламиз девдинг-ку?
-Янги усул... дарров ижобий натижа бера қолмас экан-да... Уч ёшида кўр бўлиб қолган экан, айтувдим шекилли… Умид оз бўлса ҳам таваккал қилувдик… Бечоранинг қийналгани қолди…
-Ҳеч тузатиб бўлмайдими?
-Ҳозирча йўқ… Профессор ҳали умид бор, деяптилар... дада, чой дамлаб берайми? Бўлмаса, Саломатларникига чиқиб келай, керакли китобимни олувди…
Наргиза атайин гапни чалғитди. Дадасига ҳисоб бераётганида йиғлаб юборишдан қўрқди. Акбар домла эса, қизининг бугун биринчи марта мустақил операция қилганидан бехабар, «Наҳотки, шундай машҳур профессор ҳам эплолмаган бўлса?» - деб ажабланди.

           Наргиза чиқмоқчи бўлганида эшик очилиб,  Маъсума буви елпинганича кириб келди.
-Вой, бахтимдан ўргилай, Наргиза, она қизим, уйда экансан-ку?-деди у қувониб.- Эрталабдан бери чап кўзим яхши кўрмаётганга ўхшайди. Қара-чи, бир бало бўлмаганмикин?
            Наргиза “ўтган куни кўриб қўювдим-ку” деб ўтирмай, “ҳозир опоқи”, деб уйга кириб кетгач, Акбар домла кампирга ҳазил гап отди:
-Опа, ўсмани қалин қўйиб юборгандирсиз.
-Гапингиз қизиқ-а, ўсмадан бўлса, иккала кўзим баравар хиралашарди.
-Унда акамга битта кўзда қарайдиган бўлиб қолгансиз. 
-Вой, Акбаржон-ей, ҳазилингиз бор бўлсин.
Наргиза асбобини олиб чиқиб, Маъсумани қуёшга тескари ўтқазди-да, мижжаларини қайириб кўра бошлади. Кампир эса гапида тўхтамади:
-Барака топгур Хадичани қаранг, яна иккита етимчани бошлаб келибди. Олдинги йиллари иккита болани ўқитиб, институтга учирма қилувди. Ўзи туғмаган бўлса ҳам, нақ жаннати хотин-да, у. Сиз ҳам етимчаларни ўқишига қараб турдингиз. Сиз ҳам жаннатисиз, Акбаржон.
-Ҳа, энди ўқитувчи бўлганимдан кейин қўлдан келганича қарадим-да, ортиқча иш қилмадим. Акам кўринмайдиларми?
-Акангиз бомдодни ўқибоқ улфатлари билан Сўқоққа чиқиб кетганлар.
-Сўқоққа серқатнов бўлиб қолдиларми? Тинчликми ишқилиб?
-Вой, тинчлик. Акангиз ғирт афанди-да, эшитмадингизми?
-Ие, нима бўлди?
-Бултур Баҳовуддун балогардон бувамни зиёрат қилгани борганларида сўқоқлик бир одам билан танишиб қолишган экан. Ўтган ҳафта улфатларига мақтаниб, тоғда булоқ сувларини ичиб, маза қилиб дам олиб келамиз, деб кетишувди. Танишлари ёзиб берган кўчага бориб, уйнинг эшигини тақиллатишса, бир кексароқ хотин чиқибди. “Жалолиддиннинг уйларими?” деб сўрабди акангиз. Хотин “киринглар, киринглар”, деб суюниб таклиф қилибди. Дастурхон ёзиб, ноз-неъматларни тўкиб ташлабди. Келини дарров ўчоққа ўт қалабди. Нон ёпишган экан, қаймоқхўрликни бошлаб юборишибди. “Жалолиддиннинг ўзлари қанилар?” деб бир-икки сўрашса ҳам хотин “ҳозир, ҳозир”, деб қўярмиш. Ош пишса ҳам, еб бўлишса ҳам уй эгаси кўринмабди. Охири бетоқат бўлиб яна сўрашса, ўша хотин қимтиниб туриб, нима дебди денг: “Мени кечиринглар, сизлар нариги кўчадаги Жалолиддин аканикини йўқлаб келгансизлар. Бу Жамолиддин аканинг уйи. У киши менинг хўжайиним эдилар. Баҳорда қайтиш қилувдилар. Меҳмон кутишни жуда-жуда яхши кўрардилар. Бугун туғилган кунлари эди. Сизлар эшикни тақиллатганингизда, Худойимдан ўргилай, меҳмонни ўзи юборди, деб суюниб кетдим”. Ана шунақа афандилик қилиб юради акангиз. Бугун улфатлари билан биллалашиб, бозорда ҳаражат қилиб ўша марҳумнинг уйини алоҳида зиёрат қилгани кетишган.
-Опоқи, қўрқадиган касаллик йўқ кўзингизда,-деди Наргиза унинг гапини бўлиб.- Берган дориларимни вақтида қуйиб туринг. Телевизорга камроқ тикилинг.
-Телевизорга хушим йўқ, она қизим. Фақат битта туркча, битта карисча киноларни кўраман. Мексиканикини кўрмайдиган бўлдим. Бир хил жойларида амакингдан уялиб кетаман-да...
Наргиза кампирнинг гапларидан кула-кула чиқиб кетади. Маъсума унга эргашди.
Наргиза чиқиб кетгач, ҳовлига сиғмай қолди. Ҳилоланинг айган гаплари қулоғи остида жаранглайверди. Шом қоронғусидан дарак бериб чирқиллашни бошлаган чумчуқлар гўё “ана, қаранглар, порахўрнинг устози шу киши бўладилар”, дейишаётгандай туюлиб, Акбар домланинг эти жимирлашиб кетди. Беихтиёр кийиниб, кўчага чиқди. Бир вақтлар ўзи ўқитган, бугун қизи ишлайдиган коллежни бошқараётган шогирдиникига қараб йўл олди. Директор эндигина ишдан қайтиб, кийимини алмаштиришга ҳам улгурмаган эди. Акбар домлани кўриб, ажабланмади. Ҳилоланинг коллежда айтган бир-икки гапидан кейин устозининг келишини билган эди. Фақат бу қадар тез келишини кутмаганди. Акбар домла унинг таклифини рад этиб, ичкарига кирмади, мақсадини ҳам дарров айта олмади. Унинг одати шунақа: бир нарсадан қаттиқ ранжиса, ёки ғазабланса, гапини айтолмай довдираб қолади. Унинг мушкулини директор осон қила қолди:
-Ҳилола айтгандир. Тушунинг, баъзан шунақа қилишга машбурман. Коллежнинг кўпчилик билмайдиган ҳаражатлари бор...
-Ҳаражатлар дегин...-Акбар домла чуқур хўрсинди.-Мен сенинг ишингга аралашмайман. Ақл ҳам ўргатмайман. Оддий ўқитувчи директорга ақл ўргатмайди, биламан. Фақат сенам билиб қўй: менинг номимни ҳеч ерда тилга олма. Тилга олсанг ҳам “устозим” дема!
Бошқа гапирмади. Изига қайтди. Директор осон қутилганидан қувонди. Лекин бир нарсага аҳамият бермади: “Устоз отангдек улуғ” дейдилар. Ота ўғилни оқ қилса, бундай фарзандлар “оқпадар” дейилади. Сўнгги сўзи билан Акбар домла шогирдини оқ қилган эди. Унинг мақоми ҳам оқпадар билан тенг эканини директор англадимикан?
 Наргиза дугонасиникидан қайтганида телевизорда кулгили томоша бўлаётган эди. Ота-бола «Бу телба дунё» деб аталмиш томошани охиригача кўришди.

«Бахтли» келин
  Маъсума Наргиза билан кўчага чиққач,  сув сепаётган Раҳимни кўриб, унга яқинлашди.
-Эсон-омон келдингми?-деб сўради саломга алик олгач.- Яхши жойлашиб олишдими? Бултургига ўхшаб, икки кунда қочиб келишмайдими?
-Бу сафар кишанлаб келдим,-деди Раҳим кулиб.
-Астағфируллоҳ! Нима деяпсан, қанақа кишан?
-Неваралари билан кишанлаб қўйдим. Неваралари ёнларида бўлса, дунё билан ҳам ишлари бўлмай қолади.
-Ҳа, ваҳманг қурсин, шунақа демайсанми? Буни яхши ўйлабсан. Ҳалилжонникига кириб чиқдингми?
-Йўқ, тинчликми?
-Тинчлик ҳам гапми, суюнчилик.
-Шуҳрат топилдими?
-Ювош бола топилмай қаёққа ҳам борарди. Кириб чиқа қол. Қўшничилик минг йилчилик.
-Шунақа дейсиз-у, Ҳалилбой  ҳам баъзан ошириб юборади. Ўзи инженер-у, лекин уйидаги кранни тузатишни билмайди. Шуҳрат йўқолмасидан бурун “шу ўғлингиз ҳунарга қизиқади, зеҳни ҳам зўр, ёз бўйи менинг ёнимда юрсин, кузгача бинойидек уста бўлиб олади”,  десам, энсаси қотди. Ўзи заводда ишчилар билан ишласа ҳам, ҳунарнинг қадрига етмайди, шунисига доғман. Шуҳрат ҳам шундан куйган, бола бечора. Бир куни йиғлагудай бўлиб, “адамнинг қўлларидан келганида ҳамма китобларини сувда қайнатиб миямга қуйган бўлардилар”, дейди.
-Ҳалилжонни бекорга айбламагин, болам олим бўлсин, дейди-да, яхши ниятга айб йўқ.
-Зўрлаган билан ўзида бўлмаса, боладан олим ҳам, уста ҳам чиқмайди. Худо бериши керак. Худо бермаса биров эшак бозорга даллол ҳам бўлолмайди.
Бу гап кампирга таъсир қилиб, кулиб юборди:
-Гапинг ҳам бор бўлсин...  Бу қўшнинг  кўринмадими?
-Олимбекни кўрмадим-у, лекин келин эрталаб кўча супураётганиди.
-Кирай-чи, бахтли келиним тинчмикин ишқилиб?
Маъсума буви шундай деб замонавий темир дарвозаси берк, аммо ёнидаги эшик салгина очиқ турган хонадон сари юрди. Салгина олдин ўтаётганида эшик ҳам берк эди. “Бирон ерга кетган бўлса энди келгандир”, деган фикрда кампир эшикни каттароқ очиб, “бисмиллоҳ” деганича остона ҳатлади.
Акбар домланинг рўпарасидаги хонадон аҳли маҳаллага кўп аралашавермайди. Бу уйда кичик оила - эр-хотингина яшайди. Баланд бўйли, қориндор, олдинга сал эгилиб юрадиган хонадон соҳибининг қаерда ишлашини кам одам билади. Миниб юрадиган машинасини йилда бир, баъзан икки ўзгартириб олганидан сердаромад жойда ишласа керак, деб тахмин қилишади, холос. Хотини эса уззукун уйда. Азонда кўчани супуриб қўяди, гузарга чиқиб сут-нон олиб келади, эрини кузатади... Шу бўйи уйига кириб кетганича оқшомда кўринади - кўчага сув сепади. Ёш эр-хотин ўзларини четга тортишгани учун қўни-қўшнилар зарурати бўлмаса уларникига киришмайди.
Уй бекаси энди овқатга уннаётган эди, кўча эшиги очилиб,  Маъсума буви кўринди. Кампир:  «Бисмиллоҳ», деб остона ҳатлаб ичкари киргач, “вой белимей” деб ўзича нолиб қўйди.
Уни кўриб, келиннинг чиройи очилди. Маъсума буви келиннинг одамови эканини билганидан бу хонадонга тез-тез кириб турарди. Келинчак бунга кўникиб қолган, бувидан бир кунгина дарак бўлмаса, алланимасини йўқотиб қўйгандек гарангсиб юрарди. Ҳарҳолда одам бор жойга одам келади. Айниқса, Маъсума бувидай меҳрли одам кирса, ташвиш оташида қоврилаётганингни ҳам унутасан...
Кампир ошхонадан ўзи томон пешвоз чиқаётган келинчакни кўрмай:
-Маҳбубахон, уйдамисиз?- деди.
Келин  буви билан  сўрашди-да, тизиллаб отилиб турган фаввора ёнига юмшоқ стул қўйди.
-Иссиқ ямлаб ютаман дейди-я!- Кампир шундай деб стулга ўтирди.- Ажаб кун бўлди ўзи. Бир ёқда хурсандчилик, бир ёқда аза. Ҳалилжоннинг ўғли топилганини эшитмабсиз шекилли?
-Эшитдим... Ўғлингиз вақтлироқ келсалар, бирга кириб чиқармиз, девдим.
-Шундай қилганларинг ҳам яхши. Боғ кўчада Ҳақберди деган турарди.  Розиқ деган ўғли эрингиз билан унча-мунча шерикчилик ишлар ҳам қилиб юрарди, шекилли? Ўтган йили қамалиб чиқувди, бугун эрталаб яна қамаб қўйишган экан, ҳаммаёқни тинтиб, бор-йўғини хатлаб кетишибди. Мол аччиғи, жон аччиғи ёмон-да, Ҳақбердининг юраги ёрилиб кетибди. Эрталаб жаноза бўлишини Олимбекка айтиб қўярсиз...
Раҳим Маъсума бувига “сўнгги ахборот” деб лақаб қўйиб янглишмаган. Маҳаллага тегишли қандай хабар бўлса, кампирнинг гап сандиғидан жой олади. Сандиқ очилдими, хабарлар шодаси тугамагунга қадар қопқоғи ёпилмайди, жағ ҳам тинмайди. Айрим хабарлар икки-уч такрорланса ҳам, эшитгувчилар малол олишмайди, жимгина тинглайверишади. Ҳозир ҳам шундай бўлди:
 -Ҳалилжонникидан чиқиб, қарасам,  Акбар домлангизнинг эшиги олдида одамлар туришибди. Куёви ҳам бор. Ҳилолани олиб кетишибди.  Акбаржонга ҳам қийин. Болаларини эр боши билан катта қилди. Наргизасини ҳам узатиб олса эди...  Субҳидам кўчада турадиган Ойниса опангизни биласиз-а?
Маҳбуба айтилаётган аёлни яхши билмаса ҳам, кампирнинг сўзини бўлгиси келмай, бош ирғаб, “ҳа” ишорасини қилди. Маъсума буви бундан қаноатланиб, маҳалла янгиликларини баёнини давом эттирди:
-Катта қизи ўтган ҳафта аразлаб қайтиб келувди. Бугун кичигига совчи келибди. “Куёв бола ёққан бўлса, ўйлаб ўтирмай, тўйни бошлаб юбораверинг, шу тўй баҳонасида каттангиз ҳам эри билан ярашиб олар”, дедим. Тўғри айтибманми? Сизга ўхшаб бахти очилиб кетса, ажабмас. Худо хоҳласа, қўчқордек ўғил туғиб олсангиз, сиздан бахтлироқ одам бўлмайди бу дунёда. Ҳа. Мени айтди дерсиз...
Маҳбуба бу гапни эшитиб, юзини тескари бурди. Турмуш қурганига тўрт йилдан ошяпти. Шу вақт ичида уч марта бўйида бўлди. Аммо бирон марта ҳам ой-куни етиб туғиш насиб этмади. Маҳалла-кўй буни яхши билади. Айб Маҳбубанинг ўзида деб ўйлайдиганлар ҳам бор. Аммо, ҳамма бало эрининг ичкиликка ружу қўйганидан эканини ёлғиз ўзию врачларгина билишарди. Маҳбуба буни ҳеч кимга айтмаган. Фақат иккинчи бола ташлашида эрига сўз очиб, ҳақоратнинг тагида қолиб кетган.
Кампир келиндаги ўзгаришни сезмай гапида давом этди.
-Уч марта бола ташлаганингизга кўпам куюнаверманг. Худо тўртинчисини беради. Фақат... кўнглингизга олманг-у, қизим, бир гапни айтай. Олимбекнинг кўчада қанақа юришини билмайман. Агар сал ҳаром-ҳаришга аралашиб қолаётган бўлса, тийилсин. Эр чакки юрса, балоси боласига уради, дейишади. Сизга астойдил яхшилик тилаганимдан айтяпман, бу гапни, хафа бўлманг.
    Бу гапни эшитиб, Маҳбуба сесканиб тушди. Лабларида титроқ турди. Бироқ, ҳолатини сездирмасликка уриниб, жавоб қайтарди:
-Вой, нега хафа бўламан. Ўғлингиз унақамаслар. Энди буям Худонинг тақдири-да. Буви, олма териб қўювдим. Олиб чиқмоқчийдим, ўзингиз кириб қолдингиз.
Маъсума буви унга яхши тилак тилайман, деб ярасига туз сепиб қўйганини сезиб, энди туриши лозимлигини англади-да, юзига фотиҳа тортгач, “Раҳмат қизим, олмаларимиз тўкилиб, ер билан битта бўлиб ётибди”, деб чиқиб кетди.
Маҳбубанинг кўнгли кун бўйи хижил эди. Одатини тарк қилиб, чошгоҳда гузарга чиқиб келгач ҳам ғашлиги тарқалмади. Маъсума буви чиқиб кетганидан сўнг эса, дили баттар ўртанди. Ошхонага йўлагиси келмай, юмшоқ стулга ўтирди. Ҳовли ўртасига кунгирадор қилиб экилган садарайхонларга ўйчан тикилди..
Маҳбуба ёлғизликка ҳам, эрининг саёқ юришларига ҳам кўникиб кетган. Дастлабки ойлардаги ота-онасини ҳадеб соғиниши ҳам энди анча сусайган. Унинг шаҳарда қариндошлари кўп, бироқ улар билан фақат тўй-хашамлардагина учрашади. Бошқа вақт борди-келди қилмайди. Бунинг учун на унинг ўзи, на қариндошлари ўпка-гина қилишади. Тўғрироғи, «Бундай бормайсиз ҳам-а...» қабилидаги мулозамат соясида сохталик борлигини сезиб, бу гапларга у кўпда аҳамият бермайди.
Кичкиналигида шўхлик қилса, отаси хўмрайиши билан жимиб қоларди. Қилма, деган ишни қилмасди. Тегма, деган нарсага тегмасди. Улғайгач, кийма, деган кийимни киймади. Ўқима, деди - ўқимади. Турмушга чиқ, деди - чиқди. «Хотин киши уйнинг фариштаси, уй тутиб ўтир», деди - ўтирибди. Кам-кўсти йўқ. «Эрингнинг юзига тик қарама», девди, ерга боқиб юрадиган бўлиб қолди...
Отасининг айтганини сўзсиз бажаришга одатланган эди. Унинг бу қадар итоаткор эканига дугоналари аччиқланишар, онаси эса баъзан: “Хўп”,  деб бўйнингни хам қилавермай, дилингдагини очиқ айт, даданг тушунадилар», деб койир эди.
У отасига кўп марта ботиний қаршилик билдирган. Қаршилигини сиртига чиқаришга аҳд қилган пайтлари ҳам кўп бўлган. Аммо бу гаплар тилига чиқмай қолиб кетаверган. Онаси қизининг бўйсинувчанлигини одобдан эмас, қўрқувдан деб биларди. Буни қизига ҳам, эрига ҳам қайта-қайта айтган. Маҳбубанинг ўзи ўша воқеани яхши эслайди. Тўрт ёки беш яшар пайти эди. Отаси бир куни уйга анча кеч қайтди. Энди кўзи илинган Маҳбуба унинг овозини эшитиб, тоғаси олиб келган қўғирчоқни кўрсатиб мақтаниш учун «Дада, дадажон!» дея югурганича айвонга чиқди, дадаси тушуниб бўлмайдиган гапларни айтиб, бақира бошлагач, таққа жойида тўхтаб қолди. Дадаси гапини тугатмай, деразани муштлади, ойна чил-чил бўлди, кейин стул ҳам деворга урилиб, синдирилди... Ўшандан кейин Маҳбуба икки-уч ой дудуқланиб юрди.
Маҳбуба турмуш қургач, ҳали чилласи чиқмаёқ, эри ичиб кела бошлади. Ана шу кезларда, айниқса ҳомиладор бўлганида ўша воқеани кўп эслаб, эзилди. Вужудида яна отасига қаратилган қаршилик уйғонди. Аммо бу ички қаршилик фақат унинг ўзинигина куйдириб-ёндирарди.
Кеча ҳам шундай бўлди.
У одатдагидек бир ўзи овқатлангач, уйга кириб телевизор қулоғини буради. Маҳбуба телевизорда нима кўрсатилса ҳам кўраверади. Вақт ўтказишнинг бундан бўлак йўлини билмайди. У телевизорни қўйган маҳалда уч-тўрт одам гапни бураб-бураб, бирининг сўзини иккинчиси тасдиқлаб, фандаги янгиликлар ҳақида сўзларди. Маҳбуба юмшоқ курсига чўкиб, уларга лоқайд тикилди: тикилди-ю, юраги беҳос «шиғ» этиб кетди. Энг четда қисиниб ўтирган йигитни Анварга ўхшатди. Агар сочи тўкилиб, ингичка мўйлов қўйгани, тўлишгани бўлмаса, Анварнинг ўзгинаси. Маҳбуба энди ундан кўз узмай, сўз олишини пойлади. «Ё гапириб бўлганмикин?» деган ўйни хаёлидан қувиб, умид билан кутди. Ниҳоят, кўзойнак таққан сапчабош одам: «Бу ҳақдаги сўзни халқаро мукофот билан тақдирланган ёш олим Анвар Захриддиновдан эшитсак», деб қолди. Анвар худди биров телевизорни ўчириб қўяётгандек тез-тез гапира бошлади.
Маҳбубанинг кўзларига ёш келди. Негалигини ўзи ҳам билмади. У Анварнинг овозини  эшитар, бироқ, нима ҳақда гапираётганини англамас эди. Назарида Анвар ҳозир телевизордан Маҳбубани қандай севганини ҳаммага айтиб бераётгандек эди... Бир пайтлар шундай деган эди. Ўшанда икковлари мактабнинг янги боғига - адирга чиқишган эди.
-Маҳбуб, сени яхши кўраман, биласанми?-деган эди Анвар томдан тараша тушгандек.
Маҳбуба буни биларди. Йигитчанинг йўл пойлашлари, дарсларда эса кўз узмай ўтиришларининг маъносига етмаслик мумкинмиди? Маҳбуба Анварнинг қачондир шундай дейишини билар, аниқроғи, буни кутар эди. Жавоб ҳам ҳозирлаб қўйган эди. Бироқ, муҳаббат изҳорининг бу қадар оддий кечишини ўйламаган эди. Шунинг учун тайёр жавобини унутиб, довдираб қолди. Ерга қараб, бир қадам чекинди-да: «Дадам билсалар...» дея олди, халос.
-Нима бўпти, бари бир биладилар. Совчи юборсам, дарров билиб оладилар. Совчига кўнмасалар, дадангга айтиб қўй, телевизорга чиқаман-да: «Мен Маҳбуба деган қизни яхши кўраман, у ҳам мени яхши кўради, лекин эскилик сарқитидан қутилмаган жоҳил отаси йўлимизга ғов бўлиб турибди», деб эълон қиламан.
Маҳбуба бу гапни эшитиб жилмайиб қўйди. Аммо йигитдан устун келмоқчи бўлиб, қошларини чимирди:
-Ҳеч ҳам-да...
-Нима, «ҳеч ҳам»?
-Ҳеч ҳам яхши кўрмайман. Сенга жонидан кечган қиз тегади.
-Нима, мен аждаҳоманми?
-Ўзинг жоҳилсан, қолоқсан.
Анвар «Бир сўз билан ўлдирдинг!» деб қаҳ-қаҳ урганича, қорнини чангаллаб йиқилди. Майсалар устида юмалаб, ҳузур қилиб кулди. Маҳбубанинг ҳам кулгиси қистаса-да, ўзини тийиб, нари кетди. Анвар ирғиб туриб, унинг йўлини тўсди. Қўлларини белига қўйганича, муғамбирлик билан қовоқ уйди:
-Қани, исбот қил!-деди у овозини дўриллатиб.
-Нимани?
-Олдин жоҳиллигимни, кейин қолоқлигимни.
-Сен хотинингни ҳар куни калтаклайдиган золим эр бўласан...
-Катта бувам раҳматли: «Хотинлар тез-тез уриб турилмаса, қадди-қомати бузилиб, семириб кетади», деган эканлар.
-Темирчи бувангми?..-Маҳбуба шундай деб Анварнинг елкасига туртди. Анвар чап кўкрагини ушлаб йиқиларкан:
-Иккинчи ўқ юракка тегди, тамом!- деб кўзларини юмиб олди.
Маҳбуба бу гапи билан тўртинчи синфда ўқишаётганда бўлиб ўтган бир воқеага шама қилган эди. Ўшанда улар бир партада ўтиришарди. Анвар сергап эди, дарсларда чакаги тинмасди Танаффусда-ку, унинг овозига бас келадигани топилмасди. Маҳбуба бир гал: «Мунча бақирасан, отанг темирчими?»- деб балога қолган эди. Анварнинг дадаси ростдан ҳам темирчи эди. Маҳбуба буни ўйламай -  одамлар оғзида юрадиган матални айтиб юборган, Анвар эса буни ўзича ҳақорат деб тушуниб, белидаги аскарча энли камарни ечиб: «Йўқ, катта бувам темирчи!» - деб уриб қолган эди...
...Экранда шоша-пиша гапираётган Анвар одамларга шуларни сўзлаб бераётгандек эди.
Кўрсатув якунланди. Маҳбуба Анварнинг тез гапиришидан биринчи марта аччиқланди. Шошилмай гапирганда-ку...
Маҳбуба шундан кейин телевизорни ўчириб, анчагача ҳовлида айланиб юрди. Уйига сиғмади. Анвар билан бирга ўтказган беғубор кунларини эслади. Йигитнинг куйиб-ёниб қолгани кўз олдига келди. Улар хаёл билан ҳаёт ўртасида  осмон билан ерча фарқ борлигини билмай, муҳаббат ҳақидаги китобларни ўқиб, ўзларича маст бўлиб юраверишган экан.
Бечора Анвар совчи юборишга ҳам улгурмади. Маҳбуба ўнинчида ўқиб юрганида отаси унинг тақдирини ҳал қилиб бўлган эди. У қизини боболари яшаб ўтган катта шаҳарга узатмоқчи эди. Патир синдирилган куни унга мақсадини англатмоқчидек: «Биз асли ўша катта шаҳарданмиз,- деди ўйчан бир тарзда.- Аждодларимиз тижорат билан машғул бўлишиб, бутун юртни Ҳиндистон билан боғлаб туришган. Ўша даврларда бу ерда кичкина карвонсарой бўлган экан. Қанақадир фалокат юз бериб, катта боболаримиздан бири сафарини давом эттиролмай, шу ерда қолиб, Ҳиндистондан келган молнинг барчасини бор-баракага сотиб олганлар. Шу зайлда - сафарда хориган савдогарларнинг молини олиб, сотиб кун кўраверганлар. Кейин бу юмуш маъқул тушиб, бошқа уруғларини ҳам чорлаганлар. Карвонсарой шу тариқа шаҳарчага айланган экан. Орадан кўп-кўп йиллар ўтиб кетди. Энди бизларнинг бу ерларда қиладиган ишларимиз қолмади. Энди секин-секин бўлса ҳам ота юртимизга қайтишимиз керак. Шунинг учун сендан кейин сингилларингни ҳам ўша ёқдаги қариндошларга узатиб, укаларингни  катта шаҳарлик жигарларимизнинг қизларига уйлантирамиз. Қайтиш бизларнинг қисматимизда бўлмаса, сизларникида бордир. Зурёдимиз ота юртда туп қўйиб, палак отса, минг бор шукр қиламиз...»  Отаси бу гапларни айтмаса ҳам, Маҳбуба қаршилик билдиролмасди. Муҳаббати қўрқувдан ожиз бўлса нима қилсин?..
«Ота юртда яшаш шунчалик шарт бўлса, мана, Анвар ҳам шу ерда экан... Энди бундай дейишимнинг нима кераги бор? Ҳозир у бошқа олам, мен эсам бошқаман. У – халқаро мукофот лауреати. Мен-чи? Ҳеч нимам йўқ. Бу уй, жиҳоз, безаклар... Аслида меники, лекин... меники эмас. Тўғрироғи, менга аталган, бироқ олиб қўйишса ҳам индаёлмайман. Чунки, меҳнатим сингмаган. Дугоналарим ҳасад қиладиган  нарсаларим бор-у, аммо меники эмас...»
Эри телевизордаги тунги концерт охирлаганда келди.
Наҳорда чой ҳам ичмай кетди.
Маҳбуба кун бўйи Анварнинг хаёли билан юрди, оқшом тушишини интизор кутди. Назарида бу оқшом ҳам телевизорда Анвар чиқадигандай эди...
У оғир-оғир қадам босиб ошхонага борди. Кундузи зиёфатларда бўкиб овқат егани учун, тунда маставанинг сувини ичиш билан чекланадиган эрига атаб овқатни пиширди-да,  газни ўчириб, уйга кирди. Овқатни ҳар куни икки кишига мўлжаллаб, шу пайтга тайёрлайди, аммо ҳар куни бир ўзи ейди. Эри вақтли келганида ҳам овқатга қарамайди, лекин Маҳбуба барибир унга илинади...
Телевизорда аллақайси хўжаликнинг молхонаси кўрсатиларди. Маҳбуба эътиборсиз ўтириб тамоша қилди. «Ахборот»дан кейин «Оламга саёҳат» бошланди, сўнг эса эски бир фильм бошланганда автомат тарзда тепага кўтарилувчи дарвоза очилиб эрининг машинаси кириб келди. Маҳбуба чаққон туриб, эрига пешвоз чиқди. Олимбек саломга жавобан енгил бош қимирлатиб қўйиб, юкхонадан учта елим халта олиб, унга узатди.              
-Овқат тайёр эди, сузаверайми?-деди Маҳбуба умидли овозда.
-Қорин тўқ, тарс ёриламан, деб турибди. Ошни ҳам  юрғизворган экан, лаганнинг таги кўрингунча олаверибмиз. Кайфият яхши бўлса, ош ҳам ўрмалаб кетаверади-да.-Олимбек шундай деб унинг белидан қучди-да, ўзига тортди. Ёноғидан ўпиб қўйгач, уйга бошлади. -  Бугун зўр бир ишни охирига етказдим. Энди оқ “мерс” олсам ҳам бўлаверади. Ошналарим нима дейди, биласанми? «Машинани қўлқопдай осонгина алмаштирасан-у, аммо хотинингни янгиламайсан», деб ҳазил қилган эди, мен: «Машинанинг уруғи кўп, аммо бизнинг хотин аёллар ичида битта», дедим.-Тобелик билан эргашиб келаётган Маҳбубанинг тўхтаб қолганини кўриб, ажабланди:- Сен бир аччиқ кўк чой дамла. Ҳа, нега қараб турибсан?
-Ҳалил аканикига чиқиб келамизмикин, девдим. Ўғли топилибди.
-Топилса ҳам югуриб чиқиш керак эканми? Мен нега вақтли келдим, биласанми? Билмайсан. Билишни ҳам истамайсан. Шунақа меҳрибон хотинсан! Мен эшшакдай чарчаганман. Ўзимнинг уйимда бир пас дам олгани келганман. Шуни тушунасанми? Тушунсанг, бор, кўк чой дамла. Йўқ, иссиқда чой кетмайди, қара, коланинг муздеги борми?
          Маҳбуба айб иш қилиб қўйгандай шошиб қолди. Музлатгичдан “кола” олиб очиб берди. Олимбек роҳатланиб ичиб, оромкурсига ястанди-да:
-Кел, ёнимга ўтир,-деб чақирди.-  Зокирни танийсан-а, анави туя бор-ку, ўша ишхонасидан мукофот олган экан, шуни ювди.
-Қанақа мукофот?
-Аниқ билмайман-ку, лекин  битта чет эл фирмасини чув тушириб берибди.
-Кўпми?
-Нима? Фирмами?
-Йўқ, мукофот пулини сўраяпман.
-У писмиқ айтармиди?-Олимбек шундай деб қандайдир қизиқ гапни эслагандай қиқирлаб кулиб юборди.- Кўкидан бир-икки юз олгандир. Лекин дастурхонига гап йўқ, эшшагидан тушови қимматга тушди! Оламда йўқ нарсаларни тўкиб ташлабди. Ҳиммати баланд-да. Кейин, бунақа мукофот дуч келганга берилавермайди. Каллали бола, бу туя.
-Телевизорда бир йигитни кўрсатишувди,- деб юборди Маҳбуба туйқусдан.- Халқаро мукофот олибди.
-Ким экан?
-...
-Ким экан, деяпман?
-Эсимда йўқ.
-Эсингда йўқ бўлса нимага бошимни қотирасан? Танишим эканми, депман.
-«Мукофот» деганингизга эсимга тушувди. Қанча берар экан?
-Нима каромат кўрсатибди ўзи?
-Билмадим... олим шекилли...
-Ҳа... олимчаларми? Уларга кўп бермайди.
Маҳбуба енгил хўрсинди. Эри бирпас ўйланиб, давом этди:
-Мукофоти халқаро бўлса, нари борса беш юз кўкидан берар, четдагилар пул сочадиган анойимас. Улар пули туғса сарфлайди, бўлмаса “тошингни тер”, деб тураверишади. Олимчаларга сарфлайдиган пули туғмайди, шунинг учун болага хўрозқанд бергандай алдашади, кейин буни телевизорда карнай қилиб чалишади.-деди Олимбек ишонч билан, сўнг тўсатдан кулди:- Эртага мен ҳам лауреат бўламан.
-Қанақасига?
-Эртага мен ҳам камида беш юз кўкидан ишлайман. Ҳали айтдим-ку? Беш юз - лауреат деганими, ахир?! Бу ёғини суриштирсанг, хотин,  эржонинг ойида камида тўрт-беш марта лауреат бўлади. Кўкрагингни тоғ қилиб юравер...
            Шу пайт эшик қўнғироғи жиринглаб Олимбек “ким бўлдийкин?” деган маънода савол назари билан қаради. Маҳбуба “билмасам” дегандай елка қисгач, “нега лаллаясан, қарамайсанми!” деб дўқ қилди.
            Маҳбуба шошганича ўрнидан туриб, кўчани кўрсатиб турадиган мослама тугмасини босди. Кафтдек экрандаги тасвирда одам қораси кўрингач, Олимбек “ким экан?” деган маънода имлади.
-Ҳалиги… водопроводимизни тузатиб берган қўшнимиз,-Маҳбуба унинг исмини билса-да, эри ҳузурида тилга олишдан чўчиди.
-Ҳа, Раҳимми?-деди Олимбек энсаси қотиб.- Мени сўраса, «ғирт» бўлиб ётибдилар, де. Машинада у ёқ- бу ёққа олиб боринг, деса керак-да. Ҳе, ўргилдим.
             Маҳбуба “хўп” дегандай бош ирғагач,  иккинчи тугмани босди синиқ овозда “Ким?”  деб сўради.
-Мен қўшниларинг, Раҳимман. Ҳалилникига чиқиб кетаётувдим, Олимбек бемалол бўлса, бирга чиқармикин?
-Олимжон акам ишдан... сал мазалари бўлмай келувдилар. Ҳозир дори ичиб ётувдилар.
-Ҳа, Худо шифо берсин, тузалганида чиқар. Эзгу ишнинг эрта-кечи бўлмайди.
            Маҳбуба мосламани ўчириб, эрининг ёнига қайтди.
-Боласи топилганига шунча ваҳмами?-деди Олимбек, энсаси қотиб.
-Энди... қўни-қўшничилик, “суюниб қолдингларми”, деб қўйилса, яхши-да.
-Шу гапни эртага айтса ҳам бўладими? Бўлади!-деди Олимбек зарда билан.- Ўн кундан кейин айтса ҳам бўлади. Суюнгани ўн кунда тугаб қолмас.
-Мен бир нарса дедимми?
-Ақл ўргатиб туриб, яна “бир нарса дедимми?” деб безраяди-я!
            Маҳбуба айбдор боладай бошини эгиб бир пас ўтирди-да кейин  турмоқчи бўлди.
-Дарров тумтаймасдан ўтир,-деди эри яна ўша зардали овозда.- Розиқ чиқмадими? Омонатини кеча қайтариши керак эди, инида писиб ётибди шекилли?
-Қайси Розиқ?-деб сўради Маҳбуба унга ажабланиб қараб.
-Боғ кўчадаги новвойнинг қўшниси, Ҳақберди аканинг ўғли-чи? Сурбетбашара бола, уч-тўрт марта чиқувди-ку, эсингда йўқми?
-Бултур қамалиб чиққан, девдингиз ўшами?
-Қамалган бўлса қамалгандир, сенга нима?
-Ўшанисини бугун эрталаб яна қамаб қўйишибди-а, шунга сўраяпман.
-Нима?!
Олимбек худди илон устига ўтириб олгандек сапчиб туриб кетди. Буни кўрган Маҳбубанинг баданига енгил титроқ югурди. Ўша йигитнинг  қамалишида айби бордек, эрига қўрқув билан тикилди.
-Эшитмовдингизми?-деди довдираган бир аҳволда.
-Онангникидан эшитаманми!-зардали оҳанг энди бақириққа айланди. Олимбек эшик томон икки қадам қўйди-ю, тўхтади. “Нима қилсам экан?” дегандай бошини қашиб туриб қолди. Ғазаб ўрнини қўрқувга осонгина бўшатиб бергач, худди ўзига ўзи гапиргандай деди: - Оббо… шуниси етмай турувди. Қарз сўраганда бергим келмовди-я! Энди бу ёғи нима бўлади?.. Отаси ҳам қурумсоққина, ундан ундиришнинг ўзи бўлмайди.
-Дадаларини... эшитмадингизми?
-Нимасини эшитаман, униям қамашибдими?
-Йў-ўқ... тинтув қилиб, топган-тутганларини олиб чиқиб кетишган экан, у кишининг юраги ёрилиб ўлиб қолибди.
-Нима?! Боятдан бери минғирламай, келишим билан айтсанг ўлармидинг!
-Менам яқинда Маъсума бувидан эшитдим. Ўзингиз биларсиз, деб ўйлабман.
-Онангникидан биламанми! –Олимбек шошилганича қўшни хонага чиқиб пўлат сандиқни очди. Ҳаром ўлгурнинг фалокати менга ҳам урмаса эди. Милиса бир бураганда валдираб  берган бўлса. Тур тез! Тилла тақинчоқларингни туг.  Хитой гиламни ўра. Опамникига ташлаб келаман.
Бундай ҳолат Маҳбуба учун янгилик эмас. Шу сабабли эрининг буйруқларини итоаткорлик билан тез бажарди.  Машина «майда-чуйда» деб аталмиш қимматбаҳо  нарсалар билан тўлди. Олимбек эшикни қия очиб, кўчани хадик билан кузатди. Сўнг машинасига ўтирди. Пешкўзгу тепасидаги тугмани босиб, дарвозани ўзи очди. Кўчага чиқиши билан машинани тезлатди. Ҳалилникидан чиқиб келаётган Раҳимни туртиб юборай деди. Ҳалил унинг изидан ажабланиб қараб қолди. Кейин хафаҳол турган Маҳбубага қаради. Маҳбуба ундан кўзини олиб қочди. Кейин тезгина бурилди-да, ичкари кириб, дарвозани беркитди.
Эрини ҳаяжонсиз кузатган бахтли келин тонгни ёлғиз қаршилади.

Мусаффо денгиз

Қўшнисиникига бирров кириб, «қочоқ»ни кўриб чиқаётган Раҳим бир неча дақиқа олдин касал бўлиб ётган Олимбекнинг ховлиқиб кетишини кўриб, “илоннинг думини кимдир босиб олибди-да”, деб ўйлади. Бу қўшнисининг ҳар бир қадамини пойламаса ҳам, бечоранинг ҳамиша хадикда яшаётганини сезади. Сезгани учун ҳам уни “бечора” деб ачинади. Ҳозир унинг изидан қараб, “бойлик тўплагунча ҳеч бўлмаса бир кунлик ҳаловат топсанг-чи, нодон, бир тишлам нонингни ҳотиржам ютолмай ўлиб кетасан-ку”, деб қўйди.
Остона ҳатлаб ичкарига қадам босди-ю, юраги тарс ёрилай деди. Ҳовли ҳувиллаб, уй эса етимдек мунғайиб қолган каби туюлди. Ичкарига кирди, ташқарига чиқди. Чекди. Чап кўкраги қизиб, ҳаво етишмаётгандек бўлаверди. Ҳовлига сув сепди, сўрига кўрпача тўшаб ёнбошлади. Ошхонадан чиққан мушук букчайганича роҳатланиб керишди-да, кейин эринибгина судралиб сўрининг тагига кириб кетди. «У ҳам аямни тополмай гангиб қолганга ўхшайди», деб ўйлади Раҳим. Бўғотга елка қўйиб турган баланд олма шохидаги мусичалар бирдан патирлашиб уриша кетди. Чала пишган иккита олма қувалашиб ерга тушди. Аяси уйда бўлганида, невараларига илиниб, эҳтиётлаб олиб қўярди...
Раҳим бир-бирига суяниб қолган отаси ва онасининг меҳрибонликларини ўйлади.  Эсини танибдики, уларнинг оғзидан қўпол сўз у ёқда турсин, «сен» деган муомалани эшитмаган. Қизиқ, оилада етишмовчиликлар ҳам бўлган, оғирлик ҳам, аммо улар бирор марта нолишмаган. Бу оғирлик учун ҳеч маҳал бир-бировларини айблашмаган.
«Биз бўлсак, уйда қанд тугаб қолса ҳам жиқиллашамиз. Нимага бунақа экан?..»
Хаёл Раҳимни ўтган кунларга аста қайтараркан, қалбида хуш бир соғинч уйғонар эди. У ниманидир эслагандек қаддини ростлади. Хиёл тараддудланди-да, ўрнидан туриб даҳлизга кирди. Телефон гўшагини кўтарганидан кейин ҳам иккиланди, сўнг қатъий қарорга келиб рақамларни дадил терди. Бахтига акаси ҳам, опаси ҳам уйда экан. Ҳол-аҳвол сўрашган бўлди-да, «тез етиб келинглар», деб гапни қисқа қилди.
Зарифа ярим соатга қолмай, куйиб-пишиб кириб келди. Унинг уйи яқинроқ. Узоқ бўлганида ҳам барибир акасидан олдинроқ келарди. Одати шунақа, юраги тошиб, ҳовлиқиб юради. Шунинг учун ҳам унга жир битмайди. Болалари йўлини топган, ўзидан тинган. Бировдан кам ери йўқ. Бир ёғини қишга, бир ёғини ёзга қўйиб яшаса ҳам бўлади, лекин феълидаги куйди-пишдилик бунга йўл бермайди. Эри билан ҳар йили оромгоҳларга боради. Аммо муддатини яримлатмай изига қайтаверади. Эри аввалига хуноби ошиб, бирга қайтиб юрди, кейин «бор-е», деб қўл силтайдиган бўлди. Оромгоҳда фарзандларини соғиниб куйган она энди мусофирликда қолган эрини ўйлаб эзилади. На иссиққа, на совуққа кўнади. Йўқ, у инжиқ эмас, ҳамма нарсани кўнглига олиб ловуллайверади холос. Шунинг учун ҳам унга ёшлигида, гарчи қорамағиздан келган бўлса-да, «сариқ» деб лақаб қўйишган эди.
Раҳим опасини хотиржамлик билан қарши олди.
-Вой, тинчликми? Сен керосин ўлмагурга қачон ақл битаркин? Нима гаплигини телефонда айта қолсанг ўлармидинг?- деди опаси ҳарсиллаб.- Аям қанилар?
-Дадам-чи?- деди Раҳим уни мазах қилиб.
-Қаёққа кетишди? Болларинг қани?
-Ҳозир чой қўяман.
-Сендан гап сўраяпман. Чойингни пишириб ейманми?
-Чойни емайдилар, ичадилар.
-Вой, Худо сенга тариқдайгина ақл берса нима қиларди, а?
-Сенга қолмас эди.
-Майнавозчилик қилма, нимага чақирдинг?
-Соғиндим.
-Меними?
-Йўқ, сариқ машакни.
-Нима? Нима дединг!
-Бўлди, э, бунча сачрайсан, сариқ машак!
-А?!- Зарифа укасига  ҳайрат билан тикилиб қолди. «Сариқ машак» деган лақабини эшитмаганига йигирма беш йилча вақт ўтган, эрга текканидан бери укаси сансирашни ҳам бас қилган эди. Бугун бирдан...
-Вой, сен жинни бўпсан!..
-Энди билдингми?
-Йўқ, чақалоқлигингдаёқ сезувдим. Ўтиб кетар, деб ўйлаган эканман.
Раҳим кулиб юборди. Зарифа шошилиб даҳлизга кирди-да, телефон гўшагини кўтарди.
-Ҳозир ўзи келади,- деди Раҳим турган ерида пинагини бузмай.
-Ким?
-Кимни чақирмоқчисан?
-Акамни. Сенга бир бало бўлган.
-Айтяпман-ку, ўзи келади. «Ҳўкиз»ни ҳам чақирганман.
Зарифа «Бунга жин теккан», деб ғўлдирадию рақам терди. Янгаси билан «элакка чиққан» хотиндай «эллик оғизгина» гаплашиб, укасига ўғринча бир қараб олди-да, гўшакни жойига қўйди.
-Тўғри айтган эканманми?- деди Раҳим жилмайиб.
-Сен нотўғри гапирармидинг? Оловга керосин сепиб, тиржайиб тураверасан...-Зарифанинг гап  оғзида қолди. Раҳим кўча эшиги томон қараб, акасини қарши олди:

-Чинакам ҳўкиз экансан! Тез етиб келганинг шуми? «Тез ёрдам»дагилар ҳам сендан олдинроқ келган бўлишарди!
Энди остона ҳатлаган Латиф укасининг бу муомаласидан гангиб, жойида туриб қолди. Кейин қўй кўзларини жавдиратиб, синглисига қаради.
-Кираверинг, ака, парво қилманг, бунингиз айниб қолибди. Мениям келганимдан бери «сариқ машак»дан олиб, «сариқ машак»ка солади.
-Мени «керосин» десанг, майли, а? Хотинимнинг олдида ҳам айтаверасан-ку?
-Мен опангман, ҳаққим бор.
-Нима гап ўзи, тинчликми?-деди Латиф укасига қўл узатиб.
-Тинчлик. Узоқ йиллар олиб борган курашимиз ниҳоят ғалаба билан якунланди. Дадам билан аямни санаторийга қўйиб келдим, умрларида биринчи марта дам оладиган бўлишди. Тушуняпсизларми, биринчи марта-я!
-Ҳа, ҳеч ҳам дам олишмаган эди,- деди Латиф.
-Шуни телефонда айтиб қўя қолсанг бўлмасмиди? Болаларингни ҳам қўйиб келдингми?
-Болалар билан кишанлаб ташланмаса, чол-кампир эртагаёқ қўлтиқлашиб қайтишади-ку?
-Яхши қипсан,- деди Латиф.- Чой-пойинг борми?
-Бор, ҳаммаси бор, қани тўрга чиқинг.
-Бўпти, мен кетдим. Бетаъсир бўлмай ўлмагин сен. Қанча ишларимдан қолдирдинг.
-Жикилламай ўтир, сариқ! Ҳеч қаёққа кетмайсан!
-Ака, бунингизга бир бало бўлган.
-Раҳим, жинниликни йиғиштир, бу нима қилиқ?
-Сен, ҳўкиз, аралашма, бўлмаса, кийим-пийиминг билан ёқиб ташлайман.
-Раҳим!
-Раҳимжон, жон ука, сенга нима бўлди, а?..
Раҳим чинакамига саросимага туша бошлаган акаси билан опасига қаради-да, жилмайди:
-Ака, хафа бўлманг. Бир эркалик қилиб, ҳазиллашгим келувди, сал қўполроқ чиқди шекилли, кечиринг. Ҳали ўтириб, бирдан ёшлигимизни эсладим. Бир-биримизга лақаб қўйиб, уришиб юрганларимиз ажойиб давр экан. Қачон катта бўларканмиз, деб кун санарканмиз-у, ўзимизни ташвиш тузоғига ташлаётганимизни билмас эканмиз. Ҳали «ҳўкиз» деганимда болалигимизни эсладингизми?
-Эслайдиган қилиб гапирмадинг-да.
-Болалигида ҳам шунақа эди бу, эсингиздами, томдан тараша тушгандек бир ғалвани бошларди-ю, безрайиб тураверарди.
-Калтакни эса мен ердим,- деди Латиф кулимсираб.
-Ў...ў, калтакдан гапирманг. Душанба куни - дадам, сешанба куни - аям, чоршанбада - сиз, пайшанбада - опам урса, қолган уч кун кўчадаги болалар дўппосласа... Э, калтак бўйича дам олиш куни йўқ эди менга.
-Шумлигингга яраша-да. Тағин ҳам калтакни кам егансан,-деди Зарифа ёлғон пўписа билан.
Шу пайт дарвоза қўнғироғи жиринглаб, уларнинг гаплари бўлинди. Раҳим: «Лаббай! Ҳозир!» - деб ўрнидан турди. Дарвозахонада ким биландир гангур-гунгур гаплашди, кейин бир қўлида коса, бир қўлида иккита нон билан қайтиб кирди.
-Ким экан?- деди Зарифа унинг қўлидан косани олар экан.
-Маъсума буви. Боя чиққанларида: «Қозонни сувга ташладим», деб ҳазиллашувдим. Шу овқатни илинибдилар. Ака, ичасизми?
-Ўзинг ичавер, қорним тўқ.
-Мошхўрда экан, ака, ичсангиз бўларди.
Зарифанинг бу гапига ака-ука кулиб юборишди.
Дарвоқе, мошхўрда воқеаси...
«Супурилмаган уйга меҳмон келади», дейишади. Худди шунга ўхшаб, тансиқроқ овқатдан камроқ пиширган кунингиз энг азиз меҳмонлар кутилмаганда ташриф буюришади. Зарифа шамаъ қилган воқеа ана шундай меҳмонлар сабабли юз берган эди. Дадаси «яхши ҳазм бўлмайди», деб хуш кўрмагани туфайли уларнинг уйларида камдан кам ҳолларда мошхўрда қилинарди. Шунинг учунми, болалар бу таомни талашиб-тортишиб ичишарди. Ўша куни мошхўрда пишиб қолганда, тўсатдан меҳмон босди. Меҳмонлар кетишгач, аяси овқатни ярим косадан сузди. Раҳим улушини дарров ичиб олди-да, Латифга хиралик қила бошлади. Латиф эса пинагини бузмай овқатини ичаверди. Шунда Раҳим ўрнидан турди-да:
-Мошхўрдангдан берасанми, йўқми?!- деди қатъий оҳангда. Латиф «йўқ» деб бош чайқаган эди, ликопчадаги пиёзни шарт косага ағдарди. У акасининг пиёз емаслигидан фойдаланиб қолмоқчи бўлиб, мамнун ҳолда:- Энди ичмайсанми?- деб сўради.
Латиф аламидан бўзрайиб, укасининг юзига тарсаки тортиб юборди. Бирпасда олатасир бошланди. Бу «жанг» оқибатида Латиф дакки эшитди. Раҳим эса... маза қилиб мошхўрдани ичиб олди.
-Ака, мошхўрдангизни ичаётганимда, менга хўмрайиб қараб ўтирган эдингиз, эсингиздами? Ўшанда нималарни ўйловдингиз?
-Ёдимда йўқ. Ҳар ҳолда, яна бир боплаб дўппослашни ўйлаган бўлсам керак.
-Мен эса, катта бўлиб пул топганимда, бир қоп мош олиб, дошқозонда мошхўрда қиламан-да, ҳаммасини очкўз ҳўкизга ичираман, деб орзу қилган эдим.
-Гапини қара, Зариф, бу кишим овқатимни ичармишлару, мен очкўз бўлармишман.
-Ҳа, энди бу кишим эркатойлар, нима қилсалар ҳам ҳаддилари сиғади,- деди Зарифа кесатиб.
-Сизни ҳам боплаганман-а, эсингиздами?-деди Раҳим опасига қараб.
-Қачонгисини айтяпсан, сен қитмир мени кўп боплагансан.
-«Куёв тўра»нинг хатини ўғирлаб, дадамга кўрсатганим-чи?
-Э, айнимай қурибгина кетма сен. Шу хатни деб гулдай йигитни хазон қилдинг,- Зарифа ўзининг гапидан ҳузурланиб, кулди.
-Ўзи ўша йигитингиз менга ёқмасди. Суллоҳга ўхшарди. Мана, поччам бошқа гап. Шунинг учун менга раҳмат денг, бўлмаса, ўша суллоҳнинг тийинига кўз тикиб ўтирардингиз. Акам ҳам мендан қарздорлар. Мен бўлмаганимда, топган-тутганларини ўша таннознинг атир-упаларига сарфлаб юрардилар.
Бу гап уларга яна бир воқеани эслатди:
Латиф институтни тугатди-ю, оилада ташвиш бошланди. Она бечора, ёнига овсинини олиб, ҳар куни «қиз овлайди». Латифга эса на у қиз, на бу қиз ёқади: бирининг тилла тиши бор, бири қошига қалам сурармиш... Ота-онанинг ҳасратларидан чанг чиқай деб турганида, Латиф ўзи ҳам билмай, қармоққа илинаёзди...
Ёзда бўлажак келин-куёвга атаб уй солинаётган эди. Якшанбаларнинг бирида ака-ука майда-чуйда иш билан банд бўлишди. Бир маҳал Латиф: “Бугун идорада навбатчиман”,- деди-ю, кийиниб, жўнаб қолди. У кетиши билан Раҳим ҳам ишини йиғиштирди.
-Ҳа, сенинг тинчинг нимага бузила қолди?- деди аяси унга ҳайрон боқиб.
-Ая, ўғлингиз қармоққа илинди,- деди Раҳим.- Ҳозир навбатчиликка эмас, учрашувга кетяпти. Мен бориб қизни кўриб келаман.
-Сен қаёқдан била қолдинг?
-Аъзам ҳиндча кинога иккита патта олиб келиб берибди.
Раҳим шундай деб кўчага отилди. Аяси «Борма, кўриб қолса ҳижолат бўлади», деганича қолаверди. Аъзам ўшанда ишни пухта қилган эди: Латиф унга патта топиб беришни илтимос қилиши билан бу янгиликни дўсти Раҳимга айтган, кейин унинг маслаҳатига кўра кўпроқ патта олган эди.
Раҳим шумликни бошлашга бошлади-ю, кинохонага яқинлашганида, сал ҳаяжонланди. «Қайтсаммикан?» деб ҳам иккиланди. Лекин келинликка номзод қизни бир кўриш иштиёқи устун келиб, ичкари кирди, жойини топиб ўтирди. Акаси билан қиз чироқ ўча бошлаган паллада кўринишди. Латиф курсига ўтиргач, укасига кўзи тушиб, капалаги учиб кетди.
-Нима қилиб ўтирибсан?- деди пичирлаб.
-Идорада навбатчиман,- деди Раҳим овозини баландлатиб.
Латиф укасига бошқа гап айтмади, қайрилиб ҳам қарамади. Раҳимнинг ўзи ўтиргани ҳам ҳолва экан. Укасининг қитмирлиги киножурнал якунланиб, чироқ ёниб-ўчганида аён бўлди. Орқадаги ўн-ўн беш ўриннинг бўшлигини Латиф аввалига пайқамаган эди. Чироқ бир лаҳза ёнганида қадрдон ўртоқлари қаторлашиб кела бошлашса бўладими! Раҳим акасининг ҳолатини сезиб, унга ачинди, қилган ишидан пушаймон бўлди. Қиз Латифга нимадир дейди, у эса овоз чиқармай бош силкиб маъқуллайди. Яхшиямки, йигитнинг «қуршовда» эканини қизга сездиришмади. Хуллас, бетига беармон упа чаплаган қиз Раҳимгагина эмас, орқа қатордаги ўн тўрт йигитга ҳам ёқмади. Оқибатда Латиф ундан воз кечиб, онаси топган қизга уйланди-ю, олам гулистон бўлди.
Бу дунёнинг ташвишларини бир зум унутиб, беғубор ёшлик чоғларига қайтган қориндошлар бу воқеани энтикиш билан эслашди.
-Сен қурибгина кетмагур, на ўзинг биттаси билан ёлчитиб юргансан, на бошқаларни тинч қўйгансан,- деди Зарифа эркалаш оҳангида.
-Асални татиб кўрмаган нодонлар бошқаларга заҳарни раво кўраверар экан,- деди Латиф укасининг қитиқ патига тегиш учун. Аммо Раҳим бу кинояни фаҳмламагандек, хотиржам оҳангда жавоб қайтарди:
-Маъсума бувининг яхши бир гаплари бор: дарахтни силкитсанг, дув-дув этиб қиз ёғиларкан.
-Шунинг учун сенга икки йил қиз қидирган эканмиз-да, а? Гапингни хотининг эшитса борми, бошингда ёнғоқ чақади.
-Сариққина опажоним, гапнинг белига тепмай туринг. Мен дарахтдан тап-тап тушганини олганим йўқ-да. Бунақаларни ит ҳам ҳидлайди, бит ҳам. Раҳим полвон дарахтнинг тепасига чиқиб, энг сарасини, чумоли ҳам тегмаганини узиб тушган. Э, опажонгинам, бунақага етишган етишади, етишмаган - йўқ.
-Оббо... Ўша ойтовоғингни бунча осмонга кўтармасанг! Энг сарасини танлаб тушганмишлар...
-Сизнинг кўзингизга ойтовоқдир. Лекин, одамларнинг айтишича, ўша ойтовоғим сизнинг эрингиздан анчагина чиройлироқ эмиш.
-Вой, қурибгина кетмагин сен, эркак киши билан тенглаштирганингни қара!
-Яна баъзи одамларнинг айтишича, сиз поччамга жуда ўхшар экансиз.
-Ҳо, биз ҳали хунук бўлиб қолдикми?
Раҳим унинг қаршисида тиз чўкиб, бошини эгди. Зарифа унга яқинлашиб, елкасини чимчилади:
-Ўша ойтовоғинг билан қўша қаригин, сен маҳмадона. Ўзи хунук бўлса ҳам, ақли бинойи хотинингнинг. Ўша сенга раҳм қилиб тегмаганида, хотинсиз ўтардинг бу дунёдан.
-Раҳмат, опажон! Сиз менга энг муҳим сирни айтдингиз.
-Қанақа сир?
-Мен шу пайтгача бахтимга ким зомин бўлди, деб юрувдим. Ўша золимни билиб олдим.
-Ҳа, энди золим ҳам бўлдикми?
-Йў-ўқ, сиз эмас, ўша ойтовоқ золим! Агар у менга тегмаганида, бир умр бахтли, эркин одам бўлиб юрардим.
-Во-ей, бунча маҳмадонасан-а, ўтирсак, эзмаланиб ўтираверамиз. Энди мен кета қолай.
Раҳим эшик олдида туриб олди.
-Йўқ-йўқ,-деди у қулочини ёйиб.- Бугун ҳеч ким кетмайди. Опа, ташвишларингизни бир кунгина қўя туринг. Умримиз ўтиб кетяпти... Болалигимизни эслашиб, хумордан чиқайлик.
-Бўлмағур гапларни гапирма. Болалигингни эслатувчи болаларингни ўйла. Болаларингга ҳали олиб бермаган нарсаларни кўз олдингга келтирсанг ҳам хумордан чиқаверасан.
-Барибир кетказмайман, хоҳласангиз, майли, поччамни чақирайлик.
-Ҳай-ҳай-ҳай, поччангга тегма,  ишлари бошларидан ошиб ётибди. Танишларига бир челак гилос тайинлаб қўйган эканлар. Бугун-эрта мураббо қилиб қўйишим керак. Баҳорда ёмғир ёғавериб, қулупнойдан қилолмовдим. Гилосдан ҳам қуруқ қолмайин.
Зарифанинг сумкасидаги телефон жиринглаб, шошиб қолди.
-Ана, поччангни йўқловдинг,-деди рақамга қараб олиб. Кейин тугмачани босиб, телефонни қулоғига олиб борди.- Алло, адаси, ҳа, тинчлик экан. Укангизнинг қилиқларини биласиз-ку? А? Қайси дори? Телевизорнинг устида эди-ку, қарадингизми? Йўқми? Тўхтанг-чи...
У “вой Худойим-ей” деганича сумкасини кавлаб сўралган дорини топиб “Ҳайрият”, деб қўди-да, гапини давом эттриди:
-Вой эсгинам қурсин, адажони, менда экан. Ҳозир етиб бораман, адаси, ҳозир.-шундай деб телефонни ўчириб, сумкасига солди-да, укасига норози қиёфада қаради:- Ана, сен мени ҳовлиқтирдинг, поччангнинг юрак дориларидан ичиб сумкамга солволибман. Бўпти, ака, сиз қола қолинг.
-Худонинг меҳрибонлигини қаранг, дарров баҳона ҳам топилди,-деди Раҳим кулиб.
-Раҳим, мен ҳам борақолай,-деди Латиф ялиниш оҳангида.- Жиянинг астойдил ўқишга кираман, деб турибди. Бугун бир одам билан гаплашишим керак эди. Бу ёғи оз қолди, ҳаракат қилмасак бўлмайди.
-Ака, эрталаб маҳаллада жаноза бор. Ҳақберди ака ўтибди. Дадамнинг ўринларига чиқардингиз.
-Ҳақберди ака, дейсанми? Кимлиги эсимда ҳам йўқ. Жанозани “фарзи кифоя” дейишади-ку, битта оиладан бир киши чиқса етади. Ҳаммамиз учун ўзинг чиқарсан. Мен уйимда дуо қилиб қўя қоларман.
-Худо раҳмат қилсин! Бўпти, мен кетдим,-деди Зарифа эшик томон юриб.
-Ҳа, зоримиз бор, зўримиз йўқ. Дунёнинг ҳамма ташвиши икковингизнинг бошингизда,-деди Раҳим астойдил ранжиб.- Эҳтиёт бўлинглар, яна эзиб ташламасин. Яхшиям Худо осмоннинг устинини сизларнинг қўлингизга тутқазиб қўймаган-а...
-Пичинг килмасанг-чи!-деди Зарифа бир пасга тўхтаб.
-Майли, озгина бўлса ҳам мусаффо денгизда чўмилиб олдик-ку, қалай, суви совуқ эмас эканми? Агар яна ташвишлардан кирлангудай бўлсаларинг, келинглар, чўмилиб кетинглар.
-Ака, бунингиз нима деяпти?
-Бўпти, сен юравер,  гапининг мағзини уйингда чақиб кўрарсан. Мен қола қолай. Бўлмаса, бу эркатой уканг дунёга ўт қўйишдан ҳам тоймайди.
Латифга  укасининг пичинги бир баҳона бўлди. Аслида у ҳам болалигини эслаб, энтиккан, эртакка ўхшаб қолган оламга қайтишни, сурурли ўша дунёнинг нашидасига яна бир бор қонишни истарди. Зарифа кетгач, болалик дунёсининг мусаффо денгизига шўнғишди.
Липпаларига ёнғоқ қистириб югуришлар...
Телевизор кўргани бошқа маҳаллага боришлар...
Аввал патефон, кейин радио, сўнг экрани шапалоқдек арзон телевизор сотиб олингандаги қувончлар...
Буларнинг ҳаммаси  шу тун қайтиб келди. Афсуски, ўтмиш туйғулари бир кечалик меҳмон, холос. Йўқ, ҳали улар болаликнинг покиза ёдгорликларини кўп эслашади. Фақат... бугунги тун ҳам ўша хотиралар силсиласига сингиб кетади.Унда умрнинг яна аллақанча қисми емирилган бўлади. Буни ака-ука ҳозирча хаёлига ҳам келтирмайди. Бугун улар бир неча соатлик азиз меҳмон - хотираларга юракларидан макон берганлар. Тонг отар- отмас, бу азиз меҳмонни ночор равишда кузатиб қоладилар.
Саҳарда жанозага чиқишлари керак...

Цунами

Деворига оқ бўр билан “уй сотилади” деб ёзиб қўйилган хонадонда Хадича яшайди. Бу кўчада истиқомат қилувчилар тоблари қочгудек бўлса, шифохонага шошилишмайди. Саҳардами ё ярим кечадами, шу хонадон эшигини тақиллатишади. Хадича шу туфайли обрў топган дейилса, ярим баҳо берилган бўлади. Шаҳарда шифокорлар кўп, ҳар бирлари қўни-қўшниларга беминнат хизмат қилиб келишади. Хадичанинг йўриғи бошқа. Ўқишни битириб, диплом олган куни бирга ўқиб кўнгил қўйган йигити билан никоҳдан ўтган эди. Никоҳ кечасининг эртасига куёв болани ҳарбий хизматга чақириб олиб кетишди. Чимилдиқдан чиқиб кетган эрининг Афғон урушига ташланганини икки ҳафтадан кейин билди. Ярим йилдан сўнг эса бир парча қоғозда шум хабар билан темир тобутда жасад келди. Ўша даврнинг таомилиги кўра, тобутни очирмай кўмишди. Куёвнинг қариндошлари аза очишса ҳам, Хадича “Мен халок бўлганларига ишонмайман, бу бир англашилмовчилик, қайтиб келадилар, кутаман”, деди.  Ойлар, йиллар ўтди. Хадичага кўпчилик совчи қўйди. У “мен бева эмасман”, деб рад этаверди...
Тугунча кўтариб олган Маъсума буви Раҳимникидан чиқиб, шу хонадонга кирди. Хадича ошхонада сабзи тўғраётган, қизлар эса ҳовлини супиришаётган эди. Остона ҳатлаган кампирни кўришлари билан супуришни бас қилдилар. Боя кўришган бўлишларига қарамай, яна салом бердилар. Хадича пичоқни қўйиб, Маъсума бувига пешвоз чиқди.
-Қизларинг бирам одобли экан, ишқилиб, бахтли бўлишсин. Қиз боланинг қанақалигини салом беришидан билса бўлади,-деди кампир тугунчани унга узатиб.
-Нималарни кўтариб овора бўлиб юрибсиз?
-Овораси борми? Ҳали кўчада Раҳимжонни кўриб қолдим. Барака топгур, ота-онаси билан болаларини санаторийга ташлаб келибди. Ўзи қўли гул уста бўлса ҳам, эркак-да, овқат пиширишга барибир эринади. Қозонни сувга ташлагандир, деб мошхўрда қилувдим, бир чинни унга илиндим. Меҳмонларингга ҳам олиб чиқдим, насиба-да. Хадича, сенга танбеҳ бериб қўйишим керак, қизларни дарров ишга солиш одобдан эмас, ҳеч бўлмаса уч кун меҳмон қилмайсанми?
-Булар меҳмонлар эмас, уйнинг бекалари. Сизникига чиқишса, меҳмон бўлишади,-деди Хадича кулимсираб.
-Чиқишсин, эртагаёқ чиқишсин, пўстдумба солиб бир мошкичири қилиб берайин, мошкичирини яхши кўрасизларми, она қизларим?
Супургиларини ушлаганча ишни давом эттиришни ҳам, эттирмасликни ҳам билмай турган қизлар бир-бирларига маъноли қараб қўйиб, жилмайганларича бараварига “ҳа” деб қўйишди. Жавобдан мамнун бўлган Маъсума буви гапини давом эттирди:
-Четда ишлаётган ўғлим алламбало бир мато юборибди. Кампирларга ярашмайди. Шуни сенга берайин, қизларингга кўйлак тикдириб бер.
-Раҳмат, опоқ ойи, кўйлаклари етарли. Меҳрибонлик уйида кийим-кечакдан камчиликлари йўқ. У ерда фақат ота-она меҳри етишмайди,-деди Хадича афсус билан.
-Бу гапинг ҳам тўғри. Меҳрни ҳеч нима билан алмаштириб бўлмайди,-деди кампир енгил “уф” тортиб, кейин қизлар томонга ўғринча қараб олгач, овозини пастлатиб сўради:-  Икковиям ғирт етим эканми?
Хадича ҳам қизларга бир қараб олиб,  “эшитиб ҳижолат бўлишмасин”, деган мақсадда пастроқ овозда жавоб қайтарди:
-Биттасининг онаси туққану жон берган. Юрагида касаллик бор экан, дўхтирлар туғиш мумкинмас, деб огоҳлантиришса ҳам, ўладиган дунёда битта бола кўрай, деб ўжарлик қилибди. Эри сел олиб кетаётган болани қутқараман, деб ўзи нобуд бўлибди. Иккинчи қизнинг отаси ҳам, онаси ҳам бор экан. Ажрашиб кетишиб, бошқа-бошқа турмуш қуришибди.
-Воей, бунча дийдаси қаттиқ бўлмаса буларнинг! Ажрашаётган пайтида боласининг жавдираб қараб туришига қандай чидашди экан-а? Ким боласининг кўз ёшини тўкса, балоси ўзига уради.
-Опоқ ойи, майли, ёмон ният қилмайлик. Бошқа турмушидан ҳам болалари бордир. Уларни бахтли қилишсин.
-Шунақа дейсану... Боласидан кечган ота-онани мен одам дегим келмайди-да. Қизим, эрталабдан бери бошим гангиб турибди. Босимимни бир ўлчаб қўясанми?
Хадича ичкаридан ўлчагични олиб чиққунига қадар Маъсума буви қизларни зимдан кузатди. Уларга ачинди. Ҳарҳолда, ҳаёт овқат ейишу кийим кийишдангина иборат эмас.  Меҳрга зор бу қизлар ҳаётни қандай тушунишар экан? Катталарнинг қилмишларига қандай баҳо беришар экан? Шуларни хаёлидан кечирган кампир  “Бизларни бемеҳрликда айблашга буларнинг ҳақлари бор”, деб ўзича пичирлаб қўйди. Хадича босимни ўлчашга киришганда у гапни бошқа мавзуга бурди:
-Тунов куни деворингдаги ёзувни ўчириб ташла, девдим,  энди ўзим ўчириб ташлайман, шекилли. Уйнинг сотилишига маҳалла норози, билиб қўй! Опангни кўрмаяпман-да, ўзим бир гаплашиб қўярдим. Яқин орада келадиганми?
-Кўзингиз учиб турган бўлса, ҳозир келадилар. Бошларига бир ташвиш тушган шекилли, телефон қилдилар.
-Одамнинг бошига бир ташвиш тушса, яқинларига дарров меҳрибон бўлиб қолади. “Анчадан бери келаман, деб юрувдим, ҳеч иложи бўлмади, фалон баҳона, пистон баҳона”, деб гап бошлайдиганларнинг кўпини кўрганман. Ташвиши кўтарилса, энг яқинларини ҳам унутворадиганлар ҳам бор. Ранжимагин-у, опанг шунақа оқибатсиз тоифадан.
-Майли, опоқ ойи, борига шукр, энди менга ким опа туғиб беради? Муросаи мадора.
-Аслида, менинг кўнглимда ҳам шу гап бор. Лекин инсоф чегарасидан чиққанлар билан муроса қилгим келмайди. Опанг билан муроса қилма, жиққамушт бўл, демайман. Ота-онанг гўрида тинч ётмай сенларга қараб тургандир? Деворга “уй сотилади” деб ёзганларингдан бери ота-онанг ҳар кечаси келиб, ўқиб, юм-юм йиғлаётгандир.
Бу масалада Хадичанинг дарди ўзига етарли эди. Кампирнинг гапи яраланган юракка ўткир найза каби санчилиб, азоб берди. Ўзини тутишга ҳаракат қилса-да,  лаби титраб кетди:
-Опоқ ойи, қўйинг, унақа деманг.
-Сенда айб йўқ биламан, опанг оқибатсиз чиқди,-деди кампир ундаги ўзгаришни сезмай.- Бундан сен куймасанг, мен куяман. Аянг тириклигида майда-чуйда нарсаларни талашиб, юлқиб кетганларини кўп кўрганман. Сен топиб келардинг, у юлиб кетарди. Аянг ҳам сенга ўхшаб, кўз ёшларини мўлтиллатиб тураверарди. Билмадим, опанг кимга тортганийкин. Қизини туққанида Масковга олиб бориб, устозларингга операция қилдирдинг. Бир ой тепасида ўтирдинг. Қизини боқиб, катта қилиб бердинг, сепларигача қилиб бердинг. Шундай сингилнинг соясига кўрпача тўшаш ўрнига уй талашадими-я! Уйга зор бўлса ҳам майли эди. Кўзи оч, унинг. Кўзи оч одамдан яхшилик кутиб бўлмайди. Сенам ҳадеб бўшашаверма,  ота-онанг уйни сенга қолдирган, мана, мен гувоҳ. Судлашса судлашаверсин.
Хадича бу мавзунинг давом этишини истамай, кампирнинг гапини бўлди:
-Босимингиз яхши. Иссиқдан лоҳас бўлгансиз. Берган дориларимни вақтида ичиб туринг, хавотирли жойи йўқ.
Хадича ўлчагични халтасига жойлаётганида эшик оғзида Холниса кўринди. У ҳовлига шошилганича кирди-ю, лекин Маъсума бувига кўзи тушиб, тўхтади. Қизларнинг саломига алик олиш ўрнига уларга ажабланиб, ғалати қараш қилди. Хадича опасига пешвоз чиқиб  сўрашди. Холниса Маъсума буви ўтирган жойга яқинлашиб, хушсиз равишда салом берди. Алик ҳам саломига яраша бўлгач, баттар энсаси қотди:
-Опоқи, эсон-омонгина юрибсизми? Кўчада амакимни кўрувдим, сизни қидириб юрибдилар. Чиқа қолинг, маҳаллани ағдар-тўнтар қилиб юбормасинлар.
Маъсума буви қошларини чимириб ўрнидан турди. “Амакингиз тоққа кетган, ёлғонни эплаган одам гапирсин”, дегиси келса-да, бошқа гап айтди:
-Менинг чолим маҳаллага ҳаловат  берадиганлардан. Ағдар-тўнтар қиладиганлар бошқалар,-деб чиқиб кетди.
-Буларинг ким?-деб сўради Холниса кампирнинг ўрнига ўтириб.
-Қизларми?-Хадича уларга бир қараб олгач, жавоб берди:- Меҳмонлар...
-Меҳмондўстлигингни ошириб юбормаяпсанми?
-Одам бор жойга одам келади-да, опа. Меҳмон келмаган уйда фаришта бўлмас экан. Шу меҳмонларнинг савоби адамиз билан ойимизга етиб боради.
-Ҳа, етсин-етсин... Турма, чойга овора бўлма. Зарур гапим бор.
-Тинчликми?
Холниса жавоб бермади. “Тинчликми ё тинчлик эмасми, наҳот ўзинг билмасанг?” дегандай синглисига қаттиқ тикилди.
Шуҳратни кўриб чиққан Хадича ҳовлисига қадам қўйиши билан телефон жиринглади. Гўшакни қулоққа тутиб “лаббай” дейиши билан опасининг хавотирли овози жаранглади:
-Наима, уйдамисан?
Салом-алик  ўрнига берилган ажиб савол. Уйдаги телефонга қўнғироқ қилгандан кейин гўшакни кўтарган одам уйда бўлмай қайда бўлсин?
Наима бу савол туфайли энсаси қотгани билан, аслида уни ғашлантирган нарса опасининг овози эди. Юзкўрмас даражада аразлашган жигарининг ховлиқиб “уйдамисан?” деб сўраши унинг кўнглига озгина хавотирлик ҳам солди. Опаси “Сендек синглим йўқ!” деб хитоб қилганида у ҳам “Менинг опам йўқ”, деб, лабини тишлаган эди. Тил билан айтиш  осон, аммо дилнинг ажралиши қийин эди.
-Уйдамисан, деб сўраяпман?-деди опаси титроқ овозда.
-Уйдаман... тинчликми?
-Уйда бўлсанг, қимирламай ўтириб тур, ҳозир бораман...
Ховлиқиб қўнғироқ қилган, шошилиб келган опасининг мақсадини айтмай тикилиб ўтириши Хадичага малол келди. 
-Опа... нима бўлди?
-Эшитмадингми?
-Нимани?
-Японияни “цунами” деган бир бало босибди-ку?
Хадича ажабланди. Уммон остида зилзила бўлиб, тоғдай тўлқинларнинг бир неча мамлакат қирғоқларини босганини, минглаб одамлар ўлганини  телевизор хабарларидан билган эди. Аммо опасининг, билимсиз, дунё ҳаётидан бехабар бир одамнинг цунамидан хавотирланиши унинг учун ғалати туюлди.
-Японияни цунами босган бўлса сизга нима?-деди ажабланишини яширмай.
-Бу нима деганинг? Матлуба эри билан ўша ёққа ўйнагани кетувди-ку? Билмасмидинг?
Бу саволи ҳам ғалати. Борди-келди йўқ бўлгач, ўзи едириб-ичириб катта қилган қизнинг тўйига ҳам таклиф қилишмагач, келин-куёвнинг биргалашиб Японияга кетишганини қаёқданам билсин? Ҳозир “Вой, Матлуба эрга тегдими, қачон?” деган заҳарли савол билан опасининг ғашига тегиш шароити туғилган эди-ку, лекин унинг овозидаги хавотирни сезиб, оловга мой сепмаслик учун “билмасдим”, деб қўя қолди.
-Кечаси билан ит азобида қийналдим. Телефонлари жавоб бермаяпти,-деди опаси йиғламсираб.
Авваллари бунақа ҳолатда Хадича опасига дардкаш бўлиб,  кўнглини кўтаришга ҳаракат қиларди. Ҳозир юпатишни ҳам ўйламади. Чунки опаси ташвишланган онлари ҳамдард бўлишга ундовчи меҳр ўти сўниб кетган эди. Шу боис:
-Мен нима қилишим керак? Японияда танишларим йўқ,-деди.
Бу гапни пичинг билан айтмади. У опасининг ҳозирги мақсадини билмасди. Шунга кўра, опасига қандай ёрдам бериши мумкин эканини тасаввур ҳам қилолмасди. Авваллари, жигарлик меҳр-муҳаббатлари ўлмай туриб, опасининг иши тушса “фалон ерда танишинг борми?” деб гап бошларди. Ҳозир ҳам назарида опаси шундай дегандай бўлиб, “Японияда танишим йўқ”, деган гапни беихтиёр айтиб юборди.
-Японияда танишинг йўқлигини ўзим ҳам биламан. Матлубадан хавотирдаман. Сен уни қаттиқ қарғамаганмидинг?
Кутилмаган савол бўлди.
Қариндошларнинг ажиб-ажиб одатлари бўлади. Ёшларнинг тақдиридан ўзга ташвишлари йўқдек “қачон турмуш қурасан?” ёки “ёшинг ўтиб кетяпти-ку, бирни ўпоқ, бошқасини сўпоқ, деб юраверсанг қариб қоласан”, деб танбеҳ бераверадилар. Ёшлар турмуш қуриб, бошлари узра ташвиш булутлари тўплана бошлагудай бўлса, ҳаммаси ўзини панага олиб қочади. Хадича бу даражага бормади. Куни қариндошларнинг танбеҳларини эшитиш билан ўтаверди. Турмушга чиқмади. Бу аҳдини асослайдиган тайинли баҳонаси бор эди. Йигит ва қизнинг турмуш қуриши табиий эҳтиёж деб изоҳланса-да, у ҳам ўша “табиий эҳтиёж”дан бебаҳра бўлмаса-да, яна эрга тегишни, ҳаётини суюклиси билан эмас,  кимдир ўзга билан боғлашни истамасди. Гап-сўзлар жонига тегиб, кимгадир “хўп” дегиси келганда кўз олдига марҳум эри келарди-ю, хиёнат устида қўлга тушиб қолгандай вужудини иснод алангаси қопларди.  Унинг ўз олами бор эди ва бу оламида ширин хотираларга суяниб ёлғиз яшашни хоҳларди. Атрофидагилар эса унинг кўнгли майлини тушуна олишмасди. Ўзларича гап-сўз қилиб юраверишарди. Фақат онаси ҳис қиларди. Дам-бадам “қизим, турмуш қурсанг кўзим очиқ кетмасийди”, деб зорланиб қўярди-ю, “эрга тегасан!” деб қатъий талаб қилмасди. Дадаси эса бу масалада  оғиз очмай дардини ичига ютиб юраверарди. Хадича эрга тегмай юргани учун ота-онасининг қўни-қўшни, қариндош-уруғ олдида хижолат эканларини биларди, уларнинг дардларини ҳис этарди. Бироқ, ўз кўнгил истагини бўғиб ўлдиришга, хотира юзига қора парда тортишга куч  тополмасди. “Мен эрга тегаманми ё йўқми, бошқаларнинг нима ишлари бор? Тўғри яшаб юрибман-ку? Оиламиз шаънига доғ туширмаяпман-ку?!” деб ўзига-ўзи далда берарди. Пок яшовчи жувоннинг атрофида миш-миш балчиқлари кўп бўлиши ғашини келтирса ҳам, бу тубанликдан ўзини баланд олиб юришга интиларди.
Эски шаҳардаги уйлари бузиладиган бўлганда бир томондан қайнона-келин, бошқа томондан овсинларнинг можароларидан безган акаси билан укаси алоҳида-алоҳида яшашни ихтиёр этишди. Хадича диссертация ҳимояси ташвишлари билан банд бўлгани учун ота-онаси  яшайдиган уйни олиш ҳаракатларини опаси ўз зиммасига олди. Биров ўргатганмиди ё ўз ақли биланми, ҳар ҳолда эски уй рўйхатига оиласини тиркаб, шу ҳовлига ажратилган ерни олишга эришди. Ўшанда уйнинг опаси  номига расмийлаштирилганига Хадича айтарли эътибор бермаган эди. “Вақти келиб опам уйни мендан тортиб олади”, деган гумон етти  ухлаб бир тушига кирмаганди. Опаси ўшанда “Ҳали у идорага бориб қўл қўйиш керак экан, ҳали бунисига югуриш керак экан, ҳадеб сени чалғитавермай ўзимнинг номимга ёздириб қўя қолдим”, деб изоҳ берганида эътиборсиз равишда “яхши қилибсиз”, деган эди. Поччасининг шаҳар этагида катта боғи бор, уларнинг уй-жойдан ташвишлари йўқ эди.
Янги уй қурилиб, кўчиб ўтишгач, онаси “қизим, ёлғизлик ёшликда билинмайди. Қариликнинг иши қийин. Опангнинг қизини ўзинг бағрингга ол. Тарбия қил. Кейин, истасанг, шу уйга ичкуёв қиларсан”, деганида қувонди. Жингалак сочли, киприклари узун-узун, тили ширин жиянини ўзи ҳам яхши кўрарди.  Матлубани қиз қилиб олиши масаласига поччаси осонгина кўнди. Қизни биринчи синфга ўзи олиб борди.
Кейин...
Ота-она дунёдан армон билан кетди. Ҳаёт эса  давом этаверди. Хадича бошига ёғилажак ғалва дўлларидан бехабар, асранди қизининг бахтини ўйлаб яшайверди.  Биринчи совчи келганида қувончини ичига сиғдиролмади. Опасиникига бахт қуши қанотларида учиб борди гўё.  Матлубанинг бўйи етгач, бир-икки танишлар қизини сўраб оғиз солишгани учун опаси бу хушхабарни оддий гап ўрнида қабул қилди. Қизининг бахтини у ўзича тасаввур этди. Хадича “Опа, суюнчи беринг, Матлубага совчи келди. Яхши оилага ўхшайди, суриштириб келамизми?” деган гапига “Шошилма, аввал уйни бир ёқлик қилишимиз керак”, деган жавобни эшитиб ажабланди.
-Қайси уйни?-деди таажжубини яширмай.
-Қайси бўларди, яшаётган уйингни-да. Ҳайҳотдай уйда бир ўзинг қоласанми? Сен бизникига кўчиб келасан. Поччанг этакдаги уйни сенга чиройли қилиб ясатиб беради. Матлубани узатамиз. Уйларнинг нархи кўтарилган пайтда сотиб юборишимиз керак.
Опаси бу гапларни маслаҳат тарзида эмас, ҳукм оҳангида айтгани учун Хадича гангиб қолди.
-Опа, ўйлаб гапиряпсизми?-деди бир озлик сукутдан кейин.
-Поччанг билан ўйлайвериб бошларим шишиб ҳам кетди. Энг тўғри йўл шу.
-Опа, адам билан ойим шу уйда яшаганлар, шу уйдан чиқарганмиз... қанақасига сотамиз? Шу уйда излари бор...
-Эсинг борми? Шунча йилдан бери излари қолармиди? Эски уйда ҳам яшашган, ҳаммамиз эски уйда туғилганидик, ҳукумат из-пизи бор, деб ўтирмай бузиб ташлади-ку?
Хадича “из” деганда ота-она хотирасини назарда тутган эди. Аввал отаси, сўнг онасини охирги манзилга кузатгач, уйни супуришга ҳам қўли бормаган эди. Худди уларнинг изларини супуриб ташлаётгандай қийналганди.
Ота-она фарзандларини бир хил меҳр билан ардоқлашади. Фарзандларнинг ота ва онага нисбатан бўлган меҳр ва севгилари эса бир хил бўлмайди. “Бир ота ўн ўғилни боқади, ўн ўғил битта отани боқа олмайди”, деган нақл шунинг оқибатида юзага чиққан. “Ота-онам мени эмас, акамни (ёки укамни) яхши кўради”, деган нотўғри тушунча улар қалбидаги меҳр даражасини пасайтириб қўяди. Бошқаларни билмайди-ю, лекин опасида шундай бемеҳрлик борлигини Хадича сезиб юрарди. Сезса-да, сингиллик бурчига вафо қилиб, опасига бўлган ҳурматига хиёнат этмасди.
Опасининг ҳозирги гапи юрагига ханжар каби қадалгандай бўлиб, кўзларидан ёш чиқди.
-Бу уйда... мен яшайман-ку?-деди титроқ овозда.
Аслида “бу уй меники, нега сотар экансиз?” демоқчи бўлган эди. Лекин айта олмади бу гапни. Ота-она вафотидан кейин уй талашиб, оқибатда тескари бўлиб кетаётган ака-укалар можароларини эшитганда кўнгли эзиларди. Қачондир акаси ёки укасининг уй даъвосини бошлашини хавотир билан кутарди. Лекин бу можарони опаси бошлашини сира кутмаганди. Одамлар ака-укаларнинг уй жанжалига кўникиб қолишган. Лекин опа-сингиллар жанжали камроқ учрайдиган нохуш ҳодиса.
Опаси унинг аҳволига парво қилмади.
-Энди меникида яшайсан. Сенга барибир эмасми? Битта ўзингга битта уй етади.
Дардли ҳолати чекиниб, энди Хадичани ғазаб олови чулғади.
-Опа, у уйда мен яшайман!-деди жаҳл билан.
-Уй меники, демоқчимисан? Шунақа жанжал бошлашингни билганийдим.
-Жанжал бошлаётганим йўқ. Бугун бўлмаса эртага уй барибир қизингизга қолади.
-Бўпти-да!-деб жилмайди опаси.-Матлубани узатиб юборамиз. Уйни сотамиз. Қўрқма, ҳамма пулни ўзим еб кетмайман. Ҳақингни бераман.
-Шунақами?-деди Хадича қошларини чимириб. Кейин пичинг қилди: - Босит акам билан Холиднинг ҳақларини ҳам берасизми?
-Нега берарканман!-деди опаси пичинг оҳангига аҳамият бермай.-Уларинг эски уй ҳисобидан янгисини олволишган.  Бу уй менинг номимда. Ҳеч кимнинг ҳақи йўқ! Қаёққа бориб дод деса деяверишсин!
Бу гап ўзига ҳам тегишли эканини англаган Хадича титраб кетди.
Суюнчи хабар билан бахт қуши қанотларида учиб келган Хадича ўша куни опа-сингиллик ришталари узила бошлаганидан кўнгли чўкиб,  дард ва алам қайиғида уйига қайтган эди.
Ситамдийда дардини кимга айтиши мумкин? Акасига борган эди у: “Менинг ҳам, Холиднинг ҳам даъвоимиз йўқ, ҳаммаёққа овоза қилмай, ўзларинг келишинглар”, деб гапни калта қилди.  “Хола” демай, ҳамиша “ойижон” деб иззатлаб келган Матлуба уй можароси бошлангач ўзгариб қолди. Можаро авжига чиққанда келди.
-Ойим тўғри гапиряптилар. Уйни сотиш керак. Ўрнига элитний уйдан олиб берасизлар, чарлари куни қўлимга яп-янги машина калитини топширасизлар. Ҳозир ҳамма шунақа қиляпти,-деди. Авваллари бир нима сўраса, тантиқланарди. Бу сафар овозида тантиқлик йўқ, Хадича учун янгилик бўлган ёвузлик бор эди. Опасининг талабларига тоқат қилиши мумкиндай эди, бунисига чидай олмади,  юрагидаги бир томир узилиб кетгандай бўлди.
-Қизим, унақа демагин, сенам шу уйда катта бўлгансан. Даданг билан бувинг шу ҳовлида сени кўтариб юришарди.
-Э, эски гапларни гапираверманг. Агар уйни соттирмасангиз, мени қизим деманг. Сизга қарашни ҳам хоҳламайман...
Матлуба гап талашиб ўтирмади. Кийим-кечагини йиғиштирди-ю, Хадича билан хайрлашмаёқ онасиникига кетди. Босит “овоза қилмаларинг” дегани билан иш судга бориб тақалди. Қонун опаси томонда эди. Лекин маҳалла Хадича томон бўлиб “иш” аросатда қолди. Ўшанда опа-сингил бир-биридан юз ўгирган эди.
Лекин... Матлубани қарғамаганди. Ҳатто опасини ҳам қарғамаган эди...
Хадичанинг ўйга ботганини кўрган Холниса энди титроқ овозда саволини такрорлади:
-Тўғрисини айт, қарғаганмидинг?
Хадича хотира тўридан чиқиб, опасидан нигоҳини олди:
-Нега қарғайман... у менга ёмонлик қилмаган... Мен... ҳеч кимни қарғамайман...
Хадича “сизни ҳам қарғамаганман”, демоқчи эди, лекин бу гапга тили айланмади. Чунки ўшанда “Худога солдим!” деганди. Кейинчалик кимдандир бунинг ҳам қарғишнинг бир тури эканини билиб, кўнгли хижил бўлганди. Опаси ёмонлик қилгани билан унинг бошига бало ёғилишин истамаганди.
-Сен бу қиз ўлмагурни жудаям талтайтириб юборгансан. Ҳар йили Анталияга борасанлар, бу йил “умра”га борларинг девдим. Диний идорадан таниш топиб, гаплашиб ҳам қўювдим.
-“Умра”га дейсизми? Матлуба намоз ўқиятувдими?
-Қаёқда? Сен ўргатиб қўювдингми?
-Ўзимам билмайман-ку? Куёв ўқирканми?
-Куёв... тўғрисини айтсам, оёқ олиши сал чаккироқ экан. Ўша ёққа бориб келса инсофга кирармикин, девдим. Японияни томоша қилиб келамиз, деб туриб олишди. Томошалари ҳам балогинага учрасин!
-Унақа деманг... Цунами ҳаммаёқни бараварига босмаган. Ҳозир телефон алоқаси ҳам ёмон ишлаяпти.  Худо хоҳласа, эсон-омон келиб қолишади.
-Айтганинг келсин... Лекин... сен барибир... Матлубани кечиришинг керак. Қарғишингни қайтиб ол.
-Қарғамаганман, дедим-ку?! Матлуба менга ёмонлик қилмаган.
-Қарғамаган бўлсанг, бизникига кўчиб борасан. Кўчиб бормасанг...  у дунё-бу дунё рози эмасман!
Буни эшитиб Хадича бир сесканди.
Ўшанда ҳам шундай деган эди. Лекин ундаги оҳанг бошқача эди. Эндигиси... Наҳот юрагидаги меҳр-муҳаббат ўлмаган бўлса?  Худо опасига инсоф берганмикин... Виждони уйғонганмикин... Хаёлига шу умидли  фикрлар келиб, ичида “илоҳим... илоҳим...” деб қўйди.
Матлубани туққан йили опасига бир хасталик илашиб, врачлар “тузалишига умид йўқ”, дейишгач, бу соҳанинг пешқадамлари қаерда эканлигини аниқлаб, ўша шаҳарга олиб борди. Салкам икки ой опасининг ёнида ўтирди. Ўшанда опаси “яхшилигингни ўла-ўлгунимча унутмайман, ўзимнинг умрим етмаса, болаларим остонангга ётиб олиб бўлсаям хизматингни қилишади”, деган эди.
Опасининг қасам ичиши  осон, унутиши унданда осон. Хадичани бу ҳақиқатга ишонтириш учун ортиқча мисол келтириш шарт эмас. “Кўчиб бормасанг...  у дунё-бу дунё рози эмасман!” деган гапнинг дилдан эмас, тилдан учганига ишончи комил эди. Шунинг учун ҳам ҳаяжонламади, кўзларига ёш ҳам келмади. Балки, истеҳзо билан кулимсираб қўйиш билан чекланди.
-Мени қарғаган бўлсанг...-опасининг овози титради, кўзларига ёш олди,- қарғаганлигинг аниқ... бу қарғишингни ҳам қайтариб ол. Қайтариб олмасанг... ойим гўрларида тик турадилар, билиб қўй!
Қарғишни қайтариб олишни истаган одам узр сўраши, тавба қилиши лозим эди. Опаси кириб келганида Хадича шундай узрхоҳликни кутганди.
“...қайтариб ол... қайтариб олмасанг... аям гўрларида тик турадилар, билиб қўй!”
 Кечирим сўралмай, талаб оҳангида гапирилиши уни ғашлантирди. “Аямнинг гўр азобида ётишларига мен айбдор эканманми?” деган фикр юрагини ўртаб, йиғлаб юборай деди. Бақириб юборишдан ўзини тутиш мақсадида бошини шарт буриб олди.
-Эрталаб фолбинга борувдим, Хонадонингизга қарғиш тушган, қарғиш кўтарилса, қизингиз топилади, деди. Бизларни ким қарғаган бўлиши мумкин? Мени Худо урай деб турибди, қарғаган бўлсанг, қайтиб ол, қайтариб олмасанг, юрагим ёрилиб ўлсам товонимга қоласан.
Бу даъво ортиқча эди. Юмшай бошлаган қалбида энди ғазаб ўти ёнди. Нима қилсин? Нима десин энди бу нодон хотинга?! Ҳа, унинг томирларида отаси билан онасининг қонлари оқяпти. Ҳа, онаси унга бошқа опа туғиб бермайди! Ҳа, унинг  сингиллик бурчи бор! Бу бурчни онаси юклаб кетган. Опаси уйга ҳар келганида бир олам ҳасратини тўкарди. Ҳасратини тўкарди-ю сўнг “уйда сарёғ йўқ, гўшт йўқ”, деб ошхонани қуритиб кетарди. Хадича бундан ғаши келса ҳам индамасди. Онаси “опангга ёрдам бериб тур”, деб пул сўраганида опасининг муҳтож эмаслигини билса-да, унинг раъйини қайтармасди. Аммо онаси ётиб қолганида ҳам опаси келиб, ҳасратини дастурхон қилавергач, бир куни танбеҳ беришдан ўзини тиймади. “Аямни кўнгилларини кўтариш ўрнига азоблаб кетяпсиз. Аям шу ётган ҳолларида дардингизга шерик бўлишлари керакми?  Эрингиз чойхонадан бери келмаётган бўлса аям нима қилиб бера оладилар? Ўғлингиз имтиҳон топшира олмаган бўлса аям домлага югуришлари керакми?” деб қаттиқ-қаттиқ гапирганида “Опангга бунақа дейишга ҳаққинг йўқ”, деб онасидан дакки эшитган эди. Опаси аҳмоқ эмас, онасига ҳасрат қилиб, синглисидан ёрдам кутарди ва бу ёрдамга эришарди.
Онасининг сўнгги куни, киртайган кўзларидан нур қочиб, бурун катаклари кенгайган онда опаси келган эди. Хадичанинг “бугун ётиб қолинг” деган илтимосига “Бугун бодринг тузлашим керак. Поччангни биласан-ку, қиши билан тузлама еб чиқади”, деб жавоб қилганди. Онаси ўша кеч узилганди. Опаси жанозага йиғилганлар ҳузурида “вой онам!”лаб сочларини юлганди. Одамлар кўзига меҳрибон қиз бўлиб кўринганди. Хадича ўшанда уни ҳайдаб юборгиси келганди, аммо... арвоҳ хотира... ўзини тутганди.
Ҳозир ҳам ҳайдаб юборгиси келди.
Ҳозир ҳам арвоҳ хотира...
-Шу пайтгача тошдек юрак ёрилмаган, сизники ҳам ёрилмайди, қўрқманг. Товонингизга қолмайман. Мен... эсимда йўқ, агар сизни қарғаган бўлсам, қайтиб олдим ўша қарғишимни. Қизингиз эсон-омон қайтиб келсин, бахтини кўринг.
Хадича авваллари алоҳида бир меҳр билан “қизим” дерди, бу сафар “қизингиз” деган сўзга атайин урғу берди. Опаси буни сезмади.
-Матлуба эсон-омон келса, поччангнинг қўйларидан биттасини сўйиб худойи қиламиз. Албатта борасан. Бормасанг, сендан рози бўлмайман. Кейин иккаламиз “умра”га бориб  келамиз.  Ҳаражати мендан.
-Умрада нима қиламан, намоз ўқишниям билмайман-ку?
-Менам билмайман. Бораётганларнинг ҳаммаси намоз ўқийди, деб ўйлайсанми? Кеннайим борганида биз борсак нима бўпти! Борамиз, аям билан адамнинг ҳақларига дуолар қилиб келаверамиз.
Опаси шундай деб жаврашдан тўхтамади. Агар уларнинг суҳбатига бирон-бир иймон эгаси гувоҳ бўлганида “умрага боришдан олдин бир-бирингизга меҳр ва муҳаббатли бўлишни ўрганинг, силаи раҳм қилинг, шунда ота-онанагиз гўрларида тинч ётишади”, дермиди...
Холниса дардини айтган, дардига малҳам бўлгулик жавобни олган эди. Хадича меҳмондўстлик одатига риоя қилиб, чой дамлаш учун ўрнида турганда опасининг телефони жиринглаб қолди. Холниса телефонни қулоғига тутиб “алё” деди-ю, у томондан келган овозни эшитиб, ўрнидан туриб кетди:
-Ҳа, алё, Матлуба, сенмисан? Тинчмисан? Нега хавотир олмас эканман, Япониянг остин-устун бўлиб кетибди-ку? Нима?  Қаердасан? Малайзияда? Менга Япония девдинг-ку? Вой бетгинанг қурсин сени! Мени тириклай гўрга тиқдинг-ку!  Хўп, бидирлама, бўлди. Яхши экансан.  Ҳар куни икки марта телпон қилиб тур. Ҳа, пулини ўзим тўлайман.
Холниса телефонни қулоғидан олиб чуқур уф тортди-да, жойига беҳол ўтирди.
-Худога шукр, бошимиздан бало ариди. Энди мен борақолай, поччанг битта хўроз сўйиб, қон чиқариб юборсин.
-Бир пас ўтиринг, иссиқ қайтсин, кечки салқинда кетарсиз.
-Ўз уйим, ўлан тўшагим, бориб каравотимга думалаб олмасам, ҳолдан тойиб қоламан.
Хадича опасини узатиб чиқди. Холниса кўчага чиқиб девордаги “Уй сотилади” деган ёзувга боқди, сўнг эса синглисига савол назари билан қаради. Хадича ундан “ўчириб ташла”, деган амрни кутди. Лекин Холниса индамай кетаверди. Хадича унинг изидан қараб туриб, ёзувни кафти билан ўчирмоқчи бўлди. Қўлни узатди-ю, даров тортиб олди. Ёзувни опаси ёзиб кетган эди, ҳали қайтиб  ўчириб кетишига ишонч уйғонди...
       

                                     
Юзма-юз
Боши берк кўчага кўндаланг тушиб, этагини боғлаб турадиган уй Тўла оқсоқол билан Маъсума бувига тегишли. Бу ёши улуғлар кўчанинг икки қанотида яшовчи қўшниларни бир-бирларига занжир халқаси каби боғлаб туришганга ўхшайди.  Уларнинг тўнғич ўғли кўп қаватли уйда яшайди. Қизлари ҳам ўзларидан тинишган. Фақат икки йилга, деб хорижга дипломатик ишга кетган кенжасининг қайтишидан дарак йўқ. Унинг кетишига Маъсума буви қарши эди, чоли “Раъйини қайтарма, дунёни кўриб келсин”, демаганида остонага ётиб олишдан ҳам қайтмас эди. Кенжаси кетгач, тўнғичининг кўчиб келишини исташди. “Эшитса,  “Акам кетишимни пойлаб турган экан”, деб укамнинг кўнгли эзилади”, деган баҳонада тўнғич ота-она хоҳишини бажармади. Қизлар жон-жон деб келишарди-ю, лекин уларнинг истаги билан ким ҳисоблашади? Гап “ичкуёв – пучкуёв”, деган висир-висирдан иснод қилувчи куёв тўраларда! 
 Уй ҳувиллаб ётмасин, деб янги оила қурган келин-куёвни ижарага қўйишган. Номи ижара холос: Мардоннинг ҳовлидаги ишларга, Шафоатнинг кир-чирга қарашганидан қувонган чол-кампир улардан иккинчи ойдаёқ ҳақ олмай қўйишган.
Уй ҳувиллаб ётмасин, деб янги оила қурган келин-куёвни ижарага қўйишган. Номи ижара холос: Мардоннинг ҳовлидаги ишларга, Шафоатнинг кир-чирга қарашганидан қувонган чол-кампир улардан иккинчи ойдаёқ ҳақ олмай қўйишган.
Маъсума бувининг кунботарда қўни-қўшниларни бир-бир йўқлаб чиқадиган одати бор. Бу оқшом ҳам одатини канда қилмай, ҳовлисига қайтиб, Мардонни кўрди-ю, ҳол-аҳвол сўрай кетди:
-Мардонжон болам, эсон-омон келдингизми? Бувингизнинг соғлиқлари яхшими?- У шундай деб Мардонга яқинлашди-да, елкасига қоқиб кўришди.- Шафоатхондан ҳар куни сўрайман, денг. Қариларнинг иши қийин-да. Омон бўлинг, ишқилиб, болам, кунда икки марталаб хабар олиб турибсиз. Бўлмаса, Шафоатхон сиқилиб, тарс ёрилиб кетардилар...
Мардон бу гапни эшитиб, хотинига қаради. Шафоат ҳеч нима билмагандек ҳовлини супураверди. Кампир ҳомиладор жувонга синчковлик билан тикилиб турди-да, нима учундир бош чайқаб,“Бўлди, болам, энди кўп уринманг” дегач, уйига кириб кетди.
-Гапларини эшитдингизми?- деди Мардон хотинига яқинлашиб.- Қайси бувимни айтяптилар?
-Билмасам,- деб елка қисди Шафоат.
-Сиз айтгандирсиз-да?
-Ҳа, мен айтдим. Ё «аразлаб кетиб қолдилар», дейишим керакмиди?
Бу савол Мардонни гангитиб қўйди. У қайтаётиб, Шафоат онасиникига кетиб қолгандир, деб гумон қилган, ўзича уни қайтариб олиб келиш йўлини излаган эди. Эшикдан кириши билан ҳовлига сув сепаётган хотинини кўрди-ю, кўзларига ишонмади.
Мардон чиндан ҳам аразлаб кетган эди. Йўқ. У Шафоат билан айтишмади, жанжаллашмади ҳам. Фақат ҳаётнинг аёвсиз тўлқинига илк бор дуч келиб, довдираб қолди: мустақил яшашга ҳали тайёр эмаслигини анча кеч тушуниб етди. Болаликда «беш» баҳо олиб суюниш, икки олганда ранжиш, баъзан раҳмат эшитганда қувониш, танбеҳ эшитганда эса қайғуриш етилиб келаётган ҳақиқий бахт билан ғамнинг куртаклари эканини эканини барвақт англаёлмади.
У Тошкентга келиб, дорулфунунда ўқий бошлаганида ўзини энг бахтли одам хис этган эди. Назарида, олам бахтга лиммо-лим тўлаю ундан истганича симира олади... Шафоат лўппи юзидаги кулгичларини ўйнатиб, унга жилмайиб боққанида ҳам Мардон ўзини бахтли ҳис қилган эди. Шундан сўнг муҳаббат бобидаги омад қўл ушлашиб келаверди: аввал илк бор «Мардон ака», деган сўзни эшитганида, кейин биринчи марта сайрга чиқишганида, сўнг илк бўса олганида ўзини ерда эмас, самода учиб юргандек ҳис этди.
Мардон қизнинг ҳусниданми ё ширин сўзиданми, иболи қарашлариданми маст эди. Шунинг учун ҳам оёғи остида ташвиш тошлари ётганини сезмади. Бир куни ана шу тошларга қоқилиб йиқилиши мумкинлигини хаёлига ҳам келтирмади. Назарида, ҳаёт фақат яхши яшаш учун, бахтиёр дамларни лаззат билан ўтказиш учун берилган эди.
Эҳтиросларига эрк берган ўша куни ҳақиқий ташвиш билан биринчи марта юзма-юз келди. Шафоатнинг «Энди нима бўлади?» деган саросима тўла сўзидан кейин бу ташвишнинг юки янада оғирлашди.
Улар тоққа сайрга чиқишганида, шайтоннинг йўриғига киришди-ю, нафсларини жиловлай олмай, никоҳдан ташқарида эр-хотин бўлиб қолишди. Бундай бўлишини иккови ҳам олдиндан кутмаган,  ҳатто истамаган эди. Лекин шайтоний куч уларнинг иродасидан устун келдию чимилдиқда юрак ютиб, ҳаяжонланиб ўтириш бахти  орзулигича қолиб кетди.
Тиззасини қучоқлаганича бош эгиб ўтирган Шафоат: «Энди нима бўлади?» деб аста пичирлаганида, Мардон: «Нима бўларди, тўй-да!» деб кулиб қўйган эди. Дастлаб бу воқеадан унчалик ташвишга тушмадилар. Чунки, улар бир-бирларини севардилар. Бир кунмас-бир кун шундай бўлиши муқаррарлигини ҳам билардилар. Тоғдаги воқеа бир-бири билан синашта бўлиб қолган севишганларнинг бахтига човут солувчи ёки уларнинг бахтини ғамга айлантирувчи қудратга ҳам эга эмас эди. У шунчаки ҳаёт ташвишларининг дебочаси эди.
Шафоатнинг ота-онаси юраклари тўрида узоқ йиллар беғубор сақлаганлари орзу-ҳавасларининг барбод бўлишига чидай олмадилар. Айни пайтда улар ночор қолган эдилар. Тоғдаги шармандали воқеанинг исини чиқармасдан Мардонни куёв қилишга мажбур бўлдилар.
Тўй кунлари Мардон айбдор одамдек бўйнини қисиб юрди. Дадаси, онаси укалари, сингилларининг ёзу қиш далада ишлаб топган пуллари бир неча кунда совурилди. Улар орзу-ҳавас деб йиққан-терганларини шу ерга тўкиб, кичкина тугунча билан қишлоққа қайтишди.
Тотли кечалар бошлангач, Мардоннинг қалбидаги бу эзилишлар унутилди. Шафоатнинг чиройи янада очилиб кетди. Жилмайганида оппоқ юзидаги кулгичларининг ўйнаши, нозли сўзлари  Мардонни сирли- илоҳий дунёга етакларди. Бу дунёда улар икковлари гўё ёлғиз қолишар, ҳамма нарсани буткул унутишарди...
Ана шундай тотли кечаларнинг бирида Шафоат эрининг  бўйнидан қучиб, деди:
-Ҳали ойим келиб-кетдилар. Эртага тоғам чорлаётганмишлар.
-Бўпти, дарсдан кейин ўтаверамиз.
-Вой?!
-Ҳа?
-Икки қўлимизни бурнимизга тиқиб, шўппайиб кириб борамизми?
-Тушунмадим? Қандай кириб боришимиз керак?
-Худди бошқа дунёнинг одамига ўхшайсиз-а? Чорлашнинг ўзи бўладими, лозимандаси бор.
-Шуни сиз қилмай қўя қолинг. Ўқимаган, тушунмаган аёл бўлганингизда бошқа гап эди. Улар бизнинг кўтариб борадиган нарсамизга зор эмасдирлар?
-Сиз кеннойимни билмайсиз. Қариндошларнинг ичида шарманда қилишдан ҳам тоймайдиган хотин у. Битта мен тушунганим билан иш битмайди-да.
-Хўш, нима олиш керак?
Шафоат бармоқларини букиб, санаб берди.
-Тоғамга ҳеч бўлмаганда битта яхши кўйлак, кеннайимга бир кийимлик вилюра, ўғилларига, қизларига...
-Отасига танк, онасига паравоз, қитъалараро ракета керак эмасми?-деди Мардон мазах оҳангида.- Бомбардимончи самолётчи?
-Нега масхара қиласиз?-деди Шафот лабини буриб.
-Шунақа ҳажвий кино бор-ку, Эргаш Каримов ўйнаган.  Ўша кино олинганидан бери олам ўзгариб кетди. Лекин сизлар ўзгармабсиз. Хўп, ўзингиз айтинг: шунча нарсага пул қани? Стипендиямизни қўшсак етадими?
-Битта-яримтадан қарз олинг.
-Масаланинг ечими осон экан-ку?!-Мардон шундай деб бўйнини қашиган бўлди.- Хўп, майли. Лекин огоҳлантириб қўяй: фақат бир марта!
Бу кеча Мардон учун тотли туюлмади. Тўғрироғи, унинг учун ташвишли кечалар юз оча бошлади.
Бир томонда -  ўқиш, имтиҳонлар яқинлашган, бир томонда - меҳмондорчилик. Шафоатнинг амма-холалари кўп экан, бири чорлайди, яна бири тўйга айтиб кетади... Ҳаммасига бориш керак. Боришнинг эса ўзи бўлмайди... Охир-оқибат стипендиялар ҳам, қишлоқдан келиб турувчи ёрдам пули ҳам томизғига арзимай қолди. Анча-мунча қарзга ботиб, ўзларини давралардан четга тортадиган бўлиб қолишди.
Бир куни кинога кетаётган курсдошларидан ажраб, уйга қайтишса, Шафоатнинг онаси Маъсума бувига куйиб-пишиб гапириб ўтирган экан.
-Боламнинг кўнглига қарашдан бошқа иложим қолмади, бўлмаса қишлоққа қуда бўлиш менга зарур кептими? Бой-бой хонадонлардан совчи келаётувди.  Мана энди қизимнинг ижарада яшашига чидаб ўтирибман. Куёв дегани топарман-тутарман бўлса ҳам майли эди.
-Сабр қилинг, қоқиндиқ, иккови ўқишни битириб олса, мартабалари баланд бўлиб кетади, уларнинг роҳатини кўрасиз,-деб юпатган бўлди Маъсума буви.
Хасратини давом эттирмоқчи эди, қизи билан куёвини кўргач, гапи оғзида қолди. Маъсума буви секин туриб, уйига кириб кетди. У қизининг пешонасидан ўпиб, куёви билан эса совуқроқ сўрашди. Шафоат айвонга жой солмоқчи бўлади.
-Қўй уринма, кетаман,- деди у дастурхон ёзмоқчи бўлган қизига.
-Мунча!- деди Шафоат онасига эркаланиб.- Қачон қараманг, отингиз эгарлоғлиқ.
-Дадамни соғиниб қолсалар керак-да,- деди Мардон ҳазиллашиб. Аммо қайнонасининг энсаси қотганини кўриб, изза чекди. Қайнона эса унинг гапини эшитмагандек, Шафоатга юзланди:
-Эртага Фотиҳ амакинг неварасига бешик қиляпти. Шуни айтгани келувдим.
-Хўп, ўқишдан чиқиб бораман.
-Ўқишинг нимаси! Бир кун қолсанг, дунёни ер ютиб кетмас. Сен ҳам оилали одамсан, қадрингни билиб, ҳамма қатори кириб бор. Итнинг кейинги оёғи бўлиб судралиб юрма.
Қайнонанинг кейинги гапи Мардонга тегиб кетди. Бирор нарса деб юборишдан ўзини тийиб, ҳовлига чиқди. Қайнона унинг изидан ҳиссиз боқиб, гапини давом эттирди:
-Яна анави савил сумкангга тўртта нон солиб, шўппайиб кириб бормагин. Тузукроқ тугун қилиб, устига бир кийимлик чит бўлса ҳам қўй, тушундингми? Бўпти, энди мен кетдим, омин, Аллоҳу акбар!- Ўрнидан туриб, куёви билан тил учида хайрлашди-да, чиқиб кетди. Мардон билан Шафоат айбдор болалардек бир-бирларига тикилиб қолишди.
-Тугунга пулни қаердан оламан?- деди Шафоат бўшашиб.
-Бормайсиз.
-Вой, гапларини эшитдингиз-ку? Қариндош-уруғлар ичида шарманда бўламиз.
-Эртага академик Қодировнинг ўзи дарс ўтади. Шундоғ дарсни ташлаб, бешик тўйига борасизми?
-Қизиқсиз-а, улар академик Қодировнинг кимлигини билишадими?
-Ҳа, бўпти, бораверинг. Имтиҳонда сонлар назарияси ўрнига тўйдаги бемаъни гапларни гапириб берарсиз.
Шафоат лабини буриб, тескари қаради.
-Қариндошларим бир нима қилишса, дарров норози бўласиз,- деди у таъна билан.- Ўзингизники келмаса, мен айбдорманми?
-Менинг қариндошларим билан ишингиз бўлмасин. Улар сизникига ўхшаган бекорчимас.
-Мана шунақасиз-да...
-Бўлди!- Мардон ўзини тутолмай бақириб юборди.- Бораверинг, дедим-ку!
-Унда харажат қилиб чиқинг.
-Ўзингиз қилаверинг.
-Пул беринг.
-Пул йўқ.
-Вой, мунчаям зиқна бўлиб кетяпсиз?
Мардон индамади. Дераза олдига бориб, райҳонларни тешачопиқ қилаётган Маъсума бувига тикилди, кейин хотинига юзланди:
-Онангиз ўйламасалар, сиз ўйланг. Пулни қаердан топамиз?
Шафоат эрининг елкасига бош қўйди-да, гуноҳкор одамнинг овози билан деди:
-Мен нима қилай? Одатимиз шунақа. Қариндош-уруғдан четга чиқиб қолмайлик, дейман-да.  Ўқишимизни битиргунча қийналармиз, кейин яхши бўлиб кетар...
Мардон ташқаридан кўз узмай, яна жимиб қолди. Ниҳоят, тўрхалтани кўтариб, бозорга жўнади.
Харажат қилиб қайтса, уйда амакиси ўтирибди. Мардон сўраша туриб, унга зимдан разм солди. Ўтириши ўша-ўша: чордона қуриб, қўлини тиззасига қўйган, нимадандир хижолат чекаётган одамдек бўйнини сал қийшайтириб, дастурхон четини химариб ўйнаяпти. Юзидан бирор фикр уқиш қийин, ёлғон гапираётганида ҳам, рост сўзлаётганида ҳам, жим турганида ҳам туси сира ўзгармайди. Шунинг учун Мардоннинг дадаси, жахли чиққанида, уни «кесак башара», деб сўкиб юради.
Шафоат чойнак кўтариб кирди-да, остонага чиқиб, эрини имлаб чақирди.
-Шу сабзидан ишлатаверайми?-деб сўради шивирлаб, Мардон остона ҳатлаши билан.
-Бошқаси борми?
-Қизиқсиз-а?
-Бўлмаса нимага сўрайсиз. Ишлатаверинг. Эртага бир гап бўлар.
-Ул-бул олиб келмайсизми? Қуруқ ош билан...
Мардон «қўяверинг», деб ичкари кирди. Амакиси тикилиб тургани учун унга тик қараёлмади.
-Нима деяпти?- деб сўради амакиси.
-Ҳеч нарса... ўзи шунчаки...
-Овқатга уннамасин, кетаман.
-Ие, қуруқдан қуруқ-а?
-Чиқиб айт, уннамасин.
Мардон ноилож ўрнидан туриб, амакисининг буйруғини бажарди.
-Қийналиб қолганга ўхшайсан, ма, ол, кам-кўстингга ишлатарсан,- деди амакиси пул узатиб. Мардон  қўл узатмагач, гапни кўпайтирмай, кўрпача қатини кўтариб, пулни ташлаб қўйди-да, сўзини давом эттирди:- Шу хоначага қанчадан тўлаяпсан?
-Биздан пул олишмайди.
-Олишмайди? Бу чўпчагингни бошқаларга айт, жиян! Камида юз мингни қуртдай санаб берарсан. Шу ҳам турмуш бўлди-ю...
-Кўпи кетиб, ози қолди. Ўқиш тугаса...
-Ўқишинг тугаса ҳам шундай шўппайиб юраверасан. То қаддингни тиклаб олгунингча, ота-онангнинг бели букилади. Отанг бечора: «Тўнғичим ўғил бўлди!» деб қувониб юрарди. Тўнғичининг аҳволи мана бу. Йигирма иккига чиқибди-ю, уйига икки чақалик фойда келтирмабди.
-Нима қилай, амаки, шунақа бўлиб қолди. Ниятларим бошқача эди...
-Ниятингни яхши биламан. Ҳой бола, кўзларингни оч. Ўқиб олим бўламан, деб чучварани хом санама. Одамлар ниманинг дардида ғимирлаб юришибди? Чўнтагинг қаппайиб турмаса, биров сенинг билимингни сариқ чақага олмайди. «Ёнимга кир», деганимда, «Ўғри бўлайми?» деб кўнглимни оғритган эдинг, эсингдадир? Ўқишни битириб борадиган ерингда ўғирлик бўлмайдими? Бўлади! Хўп, ўғирликка қийналиб бординг нима-ю, осон йўл билан бординг нима? Ҳали ҳам кеч эмас, тўрвахалтангни кўтариб, қишлоққа қайтавер. Ҳеч бўлмаса ота-онангни ўйла.
Мардон нима деярини билмай қолди. «Амаки, фикрингиз нотўғри, ҳаммани ўз қаричингиз билан ўлчаманг», деса, бари бир тушунмайди, қайтага баттар аччиқланади. Ҳар бир одам дунёга ўз кўзи билан қарайди, ҳаёт фалсафасини ўзича идрок этади, бировнинг онг доираси кенг, бировники тор. Шундай экан, амакисига гап уқтиришнинг фойдаси бормикин?
Икки ўт орасида тутунсиз қоврилиш Мардонни имтиҳон пайтида айниқса қийнаб юборди. Биринчи имтиҳондан жавоб бера олмаса ҳамки, унинг ҳамиша аъло ўқиб келаётганини назарда тутиб, устози «аъло» қўйди. Аммо иккинчи имтиҳонда аранг «уч»га илинди. У ҳеч кимга қарамай, йиғламоқдан бери бўлиб, уйга қайтди. Жавобга тайёрланиб ўтирган Шафоатни ҳам кутиб ўтирмади. Кела солиб каравотга узала тушди. Устози билан бўлган савол-жавобларини бир-бир эслади. Орқа столда жавдираб ўтирган Шафоат кўз олдига келди-ю, қилган ишидан пушаймон еди. «Ҳали ҳам бўлса борай», деб ўрнидан турди. Кўча оғзига етганида қайнонасига йўлиқиб, тўхтади.
-Уйда ким бор?- деб сўради қайнона куёвининг саломига беписанд алик олиб.
-Ҳеч ким.
-Ўзи шунақа, қачон келмай, ҳеч ким бўлмайди.
Мардон Шафоатнинг ҳозир келиб қолишини айтиб, уни уйга бошлади.
-Қишлоғингиздан дарак борми?-деб сўради қайнонаси фотиҳадан сўнг.
-Ҳа, хабарлашиб турибмиз.
-Бир келишса, чақириқни гаплашиб олардик.
-Яна чақириқми?
-Ие, куёв тўра, қуда чақириқлар қилинмади-ку?
-Шу... чақириқлар ҳам кўпайиб кетди-да...
-Уни қаранг-а, хотин олишни осон деб ўйлаган экансизда, а?! Қизимни-ку, йўлдан уриб уйландингиз. Хўп, дардимиз ичимизда, энди удумларимизга ҳам чидамайсизми? Қўйинг, тилимни қичитманг, уришиб қоламиз.
-Чақириқни ўқиш тугагандан кейин қилсак-чи?
-Ҳой, куёвжон, биз саҳройи биёбонда турмаймиз, эл-юрт ичида яшаймиз. Биз ҳам уларнинг тузини тотганмиз. Маҳалла-кўйда ўзимизга яраша обрўйимиз бор. Ё уч киши бўлганларингда чақириб, шармандамиз чиқсинми? Одамлар нима дейди, ҳеч ўйлайсизми?
-Одамларнинг бизлар билан нима ишлари бор? Битта-яримта сўраса, ҳозир иложи йўқ экан, денг-қўйинг.
-Ҳм... Яхши... Нимага иложингиз бор ўзи?! Балки, қизимни боқиш ҳам ортиқчалик қилаётгандир? Айтинг, қурбингиз келмаётган бўлса олиб кета қолай!
Бу гап Мардоннинг суяк-суягидан ўтиб кетди.
-Олиб кетасизми?- деб сўради алам билан. Шу тобда қайнонаси кўзига жуда-жуда хунук кўринди. Унинг юпқа лаблари, туташ қошлари шунчалар беўхшов туюлдики, юзига қарагиси ҳам келмай қолди.
Айни пайтда Мардон ҳам қайнонасининг кўзларига ёмон кўринаётган эди. У куёвининг «Олиб кетасизми?» деган пўписасига чидай олмади, шартта ўрнидан турди-да:
-Ҳа, олиб кетаман!- деб хитоб қилди.
Борлиғини ғазаб чулғаган Мардон қайнонасининг овозида қатъиятликдан кўра хавотир кучли эканини сезмади, бирдан қўл силтаб: «Олиб кетаверинг!» деди.
Бу гап билан тутаётган ўтинга мой сепилди. Аланга забтига олаётганда Шафоат кириб келди. Онасининг узуқ-юлуқ гапларидан ҳеч нима тушунмай, эрига боқди, Мардоннинг тутаб турганини кўриб, онасига ялинди.
-Қани, нарсаларингни йиғиштир,- деди онаси.
-Нимага?- деб сўради Шафоат ажабланиб.
-Йиғиштир, йиғиштир, деяпман. Махсимчанг ўзини эпласа ҳам катта гап! «Олиб кетинг!» деяпти.
-Ойи!- Шафоат бу гапдан изза чекиб, онаси учун кечирим сўрагандай Мардонга юзланди. Мардоннинг лаблари  титради. Нимадир дейишга оғиз жуфтлади-да, лекин чурқ этмай чиқиб кетди.
Мардон шу чиққанича қишлоғига жўнаворди. Ота-она икки кун ўғилнинг оғзини пойлашди. Ундан садо чиқавермагач, онаси қийин-қистовга олди. Мардон шунда ҳам ёрилмади.
-Ўқишни ташладим, ўйлаб қарасам, олган дипломим билан тирикчилик ўтказсам бўлади, магистратурада ўқиш шарт эмас экан, энди амаким билан ишлайман,- деб гапни калта қилди.
У энди отаси билан бўлажак жиддий можарога шайланарди. Бироқ, отаси ўша куни ҳам, эртасига ҳам индамади. У хотинининг гапини эшитиб: «Индамай тура тур. Бугун-эрта эси кириб, қайтиб кетади», деган эди. Бу гапдан бехабар Мардон отасининг индамаганини «ризолик аломати» деб билиб, амакиси очган янги дўконда ишлай бошлади. Шунда ҳам отасидан садо чиқмади. «Дадам айтолмай юрган эканлар-да», деб ўйлади Мардон. Дўконда куни ўтгани сайин унинг юрак-бағри эзилаверди. Шафоат сира кўз олдидан кетмайди, худди эшикдан кириб келадигандай туюлаверади. Кечалари тушига ўртоқлари, устозлари, қайнонаси кириб, уйқуси қочганда, «Ҳаммаси ўткинчи, кўникиб кетаман», деган хаёл билан ўзини овутди.
Бир ҳафтадан сўнг амакиси унинг қўлига пул тутқазди:
-Мана жиян, меҳнатингга яраша ҳалоллаб оляпсан бу пулларни. Худо хоҳласа, ҳадемай елкангга офтоб тегиб қолади. Бу йил ҳажга боришнинг иложини қилолмасам,  Чуқурқишлоқда  битта дўкон қуриш ниятим бор. Уни ўзингга бериб қўяман, юритаверасан. Она томондан катта дадамиз тижоратчи бўлганлар, қонимизда савдогарнинг қони бор. Савдода ишлаш –савоб.
Мардон бойий бошлаганидан қувониб турганида дўконга қишлоқнинг ардоқли онахонларидан бўлган Маъсуда ҳожи она кириб келди. Келажакнинг тилларанг саройи орзусида турган Мардон унга салом беришни унутди. Ҳожи она салом кутиб, унга бир оз қаради, кейин афсус билан бош чайқади-да, ўзи салом берди. Шундан кейингина Мардон хомхаёллик гиламидан ҳақиқат бўйрасига тушиб, уялди.
-Бир кило шакар торт, болам,-деди Ҳожи она.
Мардон елимхалтага шакар солиб тарозига қўйди. Тарози кўрсатгичи тўхташга улгурмай, халтани олиб кампирга узатди. Шундай қилишни амакиси ўргатган. Шунча кундан бери биров унга танбеҳ бермаган эди. Ҳожи она халтани олиб, тарози ёнига қўйиб унга синовчан тикилиб турди. Кейин сўз бошлади:
-Болам, отангнинг суяги меҳнатда қотган, сенам эгатларда эмаклаб юриб, катта бўлгансан. Олимликка ўқиётган экансан, нега энди бу ишни маъқул топдинг?

Кампирдан бундай саволни кутмагани учун Мардон бир оз довдиради, кейин амакисининг тижорат ҳақидаги гапларини эслаб, жавоб қайтарди:
-Тижорат савоб-ку? Пайғамбар ҳам тижоратчи бўлган-ку.
-Бунақа гапларни ҳам биласанми?-деди Ҳожи она норози қиёфада қараб.-Билганинг яхши, лекин аввали шуки, Пайғамбаримиз алайҳиссалом кўчадаги ўртоғинг эмаслар, муборак номларини тилга олганингда сенсирамагин-да, салом йўллашни ўрган. Тижоратда савоб борлиги тўғри, лекин ҳаром аралашган тижоратдан савоб кутмагин. Афсуски, Қуръони Каримни қўлга олмаган кўринасан. Ўқиганингда эдинг, Исро сурасидаги “Ўлчаган чоғингизда тўлиқ ўлчанг ва тўғри тарози ила тортинг. Ана ўша яхшидир ва оқибати гўзалдир”, деган маънони фаҳмлаган бўлардинг. Бу қалб поклигининг аломати, ўзаро ишончга боғлиқ нарса, хайр-барака омили. Яна Шуаро сурасида: “Ўлчовни тўла ўлчанглар ва камайтириб тортувчилардан бўлманглар ва тўғри тарози билан тортинглар. Одамларга нарсаларини камайтириб берманглар ва ер юзида бузғунчилик қилиб, санқиб юрманглар”, дейилган. Энди юрагинг сиқилмасин-да, битта ривоятни эшит: Ҳижоз билан Фаластин ўртасида Ақаба кўрфазида яшовчи Мадян халқига Аллоҳ таоло Шуайб алайҳиссаломни пайғамбар этиб юборган. Мадянликлар ичида ўлчовда алдаб, бировнинг ҳаққини уриб қолиш авжида экан. Уларнинг диёри савдо карвонлари ўтадиган асосий марказ бўлиб, у  ерда савдо ривожланган. Бу қавм фақат тарозида эмас, бошқа соҳаларда ҳам бировнинг ҳаққини уриб қолишга уста экан. Шуайб алайҳиссалом уларни инсофга чақирганларида улар ул зотни ёлғончига чиқардилар. Шунда Аллоҳ таоло уларни азобга тортди. Ўлкани ғоят иситиб юборди. Нафас олиб бўлмайдиган даражага етганда осмонда булут кўриниб, ҳамма унинг соясида ором топмоқ истагида тўпланди. Шунда булутдан чақмоқ чақиб, ўт-олов чиқиб, барчаларини куйдириб юборди.
Ҳожи она гапларим қандай таъсир этяпти экан, деган маънода унга тикилиб турди. Мардон унинг ниятини англаб, бошини эгганича тураверди. Бу сомелик Ҳожи она кўнглига равшанлик берди, “Бу йигитнинг юраги ҳали тош қотмаган”, деган фикрда гапини давом эттирди:
-Ўтмишда азобга тортилган гуноҳ бугун жазосиз қоладими? Раҳматли Ҳожи тоғанг вафотларидан олдин бир воқени айтиб берган эдилар:  у кишига нариги қишлоқдаги одамлар келишиб: “ўлим тўшагида ётган бир беморимиз бор, дам солиб қўйинг”, дейишибди. Тунги соат учда боришса, бемор беҳуш, ғоят оғир аҳволда экан. Ҳожи тоғанг калимаи таҳвид, калимаи шаҳодатни айтдиришга ҳаракат қилибдилар. Бир маҳал бемор ҳушига келиб, Ҳожи тоғангга бақрайиб қараганича: “Нимага мени мажбур қиляпсиз? Кўрмаяпсизми-ки, тарозининг бош қисмидаги темирини томоғимга санчиб-санчиб олмоқдалар!”  дебди-ю, талвасага тушиб, кейин жон таслим қилибди. Ҳожи тоғанг унинг жон талвасасидаги гапидан ажабланиб, бунинг сабабини хотинидан сўрабдилар. “Бу ҳақда сўраб, ярамга туз сепманг, устоз,-дебди бева ўкинч билан.-Эрим тижоратчи эдилар. Тарозилари иккита эди. Кам кўрсатадиганини мол сотиб олаётганларида, кўп кўрсатадиганини сотаётганларида ишлатардилар”. У киши бир тарозида тортган бир кило мол иккинчисида саккиз юз грамм чиқаркан. Халқни алдаб яшаган одам шунақа қийналиб ўлган экан. Суфёни Саврий деган ҳазрати шайхнинг: “Ҳаром мол топмоқ Қиёмат ҳисобига ишонмасликдир. Кимки Қиёмат ҳисобига ишонмаса, кофир бўлур”, деган ҳикматли гапларини хотирангга михлаб олсанг, адашмайсан, болам.
Кампир шундай деб, шакар солинган елим халтани қўлига олиб, тарозига оҳистагина қўйди. Мардон тарози кўрсатгичига қаради-ю, яна бошини эгди. Шу он Ер ёрилса-ю, қаърига тушиб кетса ҳам рози эди. Гарчи Ҳожи онанинг нурли чеҳрасида ғазаб сояси кўринмаган бўлса-да, Мардоннинг юрагини қандайдир темир қўл бураб сиқа бошлади. Ҳожи она чиқиб кетгандан кейин ҳам жойида қотганича анча туриб қолди. Кейин дўконни ёпиб, сой бўйига тушиб кетди. То шомга қадар ёлғиз ўтирди. Кўп ўйлади, тўғри йўл топмоқни истади. Ҳаёт тажрибаси етарли бўлмаган одамнинг тўғри йўл топмоғи осон эканми?
Кун ўтган сайин Ойниса адойи тамом бўлаёзди. У ёқда ҳомиладор келини, бу ёқда тумтайиб, дардини очмаётган ўғли... Охири, ўйлай-ўйлай, қишлоқнинг эътиборли онахони ҳузурига борган эди. Боришга борди-ю, хасрат дафтарини дарров очишга ийманди.
-Ҳожи она, ўғлимнинг келиб қолганини эшитгандирсиз?-деди ерга кўз тикканича. Боласининг қилмишидан уялган онага нақадар қийин! Ҳожи она унинг аҳволига тушуниб, мулойим овозда жавоб қайтарди:
-Эшитдим, яхши бўлмабди. Худодан инсоф сўровринг, эси кириб, ўқишига қайтиб кетади.
-Қўлига пул тушиб, эси кирадиганга ўхшамайди. Тарозидан ураётганмиш, қайтимни тўғри бермаётганмиш. Қишлоқда бош кўтаролмай қолдим.
-Яна пича сабр қилинг-чи, Худо хоҳласа инсофга кириб қолади. Ёшликда шунақа адашувлар бўлиб туради. Кўпам куюнаверманг.
Ойнисани шу каби гаплар  билан овутиб жўнатган Ҳожи она дўконга келиб, Мардонга рўпара бўлган эди. Онасининг қилмишидан бехабар Мардон Ҳожи онанинг кириб келишидан ажабланмаган эди... У учун кутилмаган ташрифнинг оқибати бунақа уятли бўлиб қолди...
  Мардон кечки овқат ейилиб, дастурхон йиғилгач, пулни отасига узатди.
-Нима бу?- деди отаси пулга қўл ҳам узатмай.
-Иш ҳаққим,- деди Мардон отасининг феъли айниганини сезиб.
-Шунақа дегин... Онаси, қара-я, ўғлимиз пул топиб келибди,- деди отаси заҳархандалик билан.- «Ўлимликка атаб тўрт танга ташлаб қўймайсиз», деб буровга олаётган эдинг. Мана, энди бу ёғидан кўнглингни тўқ қилавер. Ўғлинг пултопар бўлиб кетибди. Топган пулларига ўраб, юмалоқ-ёстиқ қилиб кўмади иккимизни. Тепамизга чиройли тош ҳам бостириб қўяди.
-Дада!
-Э аттанг, ўғлим олим бўляпти, деб кўкнорихаёл бўлиб юраверибман-ку, охиратимни шу пуштикамарим куйдириши мумкинлигини ўйламабман...
Отаси шундай деб юзини тескари бурди. Унинг гаплари Мардоннинг жон-жонидан ўтиб кетди. Чангалидаги пулни қаттиқ сиқди. Отаси бошқа индамади, бошини хам қилганича ўтираверди. Онаси эса ошхона олдида қотганича тураверди. Айвонда ҳайрат билан тикилиб турган укаларига Мардоннинг кўзи тушди-ю, қўлидаги пулни ерга уриб, шартта кўчага чиқиб кетди. Онаси: «Мардонжон, болам!» деган кўйи қолаверди.
Фарзанд ғазаб отига минганида она: «болам ўзини бир нима қилиб қўймаса эди!» деб хавотирланади. Ҳозир ҳам онаси Мардоннинг изидан югурмоққа шайланди-ю, эрининг қаҳрли нигоҳини кўриб, тўхтади.
Гарчи Мардон уйдан жаҳл билан чиққан бўлса-да, «ўзини бир бало қилиш» нияти йўқ эди. У фақатгина ёлғиз қолмоқни истарди. Киндик қони томган тупроқдан, шовқинсиз, оҳиста оқувчи лойқа сойдан, сув бўйидаги тераклардан, гузардаги кўпни кўрган қайрағочдан сўрайдиган саволлари кўп эди... Аммо бу тун саволларига жавоб ололмади. Зеро, бундай сўроқларга на тупроқ, на сув, на дарахт жавоб бера оларди. Улар, балки, қачонлардир мушкул ҳолларда одамзодга жавоб қайтаришгандир, лекин ҳаётнинг аёвсиз, телба тўлқини фаразларини барбод қилгач, сукут сақламоқни афзал билгандирлар? Кечмишнинг қоронғи кўчалари зулмат чодирига бурканган, бу чодир оғушидаги тупроқ, сув, дарахтлар не-не фиғонларнинг, не-не нолаларнинг гувоҳи бўлишмаган? Мардоннинг кичкинагина ташвиши улар олдида нима экан?
Тун бўйи бедор кезиб чиққан Мардон қалбидаги саволларга ўзи жавоб излади... Саҳар чоғи уйига кириб келганини ўзи ҳам сезмади. Отаси ишга отланаётган экан, унинг саломига алик олиб, кетмонни елкасига қўйганича чиқиб кетди. Мардоннинг хўнграб йиғлагиси келди. Онаси уни бағрига босиб, юз-кўзларидан ўпди.
-Болам, бизни рози қиламан, десанг, ўқишингга қайтгин,- деди у пичирлаб.
Мардон онаси берган тугунни олиб, далага жўнади, отасини шийпондан топди. Отаси унинг гапини эшитмаёқ баланд овозда сўради:
-Ҳа, ўғлим, сафар қаридими?-Сўрашга сўради-ю, жавоб кутмай, ҳовуз лабида чойнак юваётган мўйсафидга юзланди:- Марасул бува, ўғилнинг атпоскаси тугабди. Қани, “омин” денг. Дуони қуюқроқ қилаверасиз, яқин орада, бу яқин атрофдан менинг ўғлимга ўхшаган зўр олим чиқмайди. Қишлоғимизнинг шуҳратини дунёга таратади.
Мўйсафид чойнагини қўйиб, кафтини этагига артди-да, қўлини фотиҳага очиб, узоқ дуо қилди, йигитга олимликнинг улуғ мартабасини тилади.
Отаси катта йўлгача кузатиб чиқди. Йўлда гапирмади, насиҳат ҳам қилмади. Қўл кўтариб, йўловчи машинани тўхтатдилар. Отаси хайрлашар маҳали “Келинимга салом айт. Ой-куни яқиндир, ёлғиз қолдирмагин,-деб уни қучоқлаб бағрига босди-да, қулоғига шивирлади:- Бизни рози қиламан, десанг, олимлик йўлингдан қайтма, болам.
Шаҳарга қайтиб, Шафоатни уйда кўрди...
Мардоннинг бахтига хотини ҳам гина-кудурат қилмади. Маъсума бувининг бояги гапидан кейин Мардоннинг кўнгли тўлиб кетди:  сўраганларга хотини шунча кун ёлғон гапириб, унинг айбини яширибди...
-Шафоат,- деди у уй томон юриб. Жувон эрининг мақсадини англаб, супургисини ташлади-да, унинг изидан уйга кирди.- Нимага индамайсиз? Бундан кўра дўппослаганингиз яхши,- деди Мардон хотинини белидан қучиб.
-Ураман ҳам,- деди Шафоат ёлғондан қовоғини уйиб.
Мардон чап юзини тутди. Шафоат аста шапати урди. Мардон ўнг юзини тутди.
-У ёғига Зайнаб урсин,- деди Шафоат кулгидан ўзини зўрға тутиб.- Ё Зайнабни қишлоқда қолдириб келдингизми?
Мардон Шафоатнинг айёрона кулиб турган кўзларидан ўпди...

Суянчиқ

Маъсума буви Шафоатнинг онасидан ҳар хил гапларни эшитиб, Мардоннинг тўсатдан ғойиб бўлганидан хавотирланиб юрган эди. Бугун эр-хотиннинг гулдай очилиб туришгани гумонларини тарқатиб юборди. Шафоатнинг гапларига буткул ишониб, эзмалик қилмасдан уйига кириб кета қолди.
У бугун кўп юрмаган бўлса-да, толиққанини сезди. Кунга терскай солинган уйга кириб, ёнбошлади. Лекин узоқ ёта олмади. Ўрнидан туриб ошхонага чиқди-да, қозон осди. Ёғ қизигунича пиёз тўғради, шапалоқдек гўштни ювиб, бўлаклади. У ошхонада ёшига хос бўлмаган чаққонлик билан ҳаракат қилар, ҳар қандай юмушни ҳам тез бажарарди. Бу сафар ҳам Шафоат ҳовлини супуриб бўлгунича қозонга мошни солиб, гуручни тозалаб қўйди-да, ҳовлига чиқди. Кранни бурамоқчи эди кучи етмади. “Ҳа, ордона қолгур-а”, деб ўзича нолиб қўйиб, кейин  Мардонни чақирди.
-Болам, шу қаттиқ бўлиб қолибди. Қараб қўйгин.
Мардон “ҳозир” деганича уйдан чиқиб, бурагични буради. Бузилиш асорати сезилмаса-да, кампирнинг чақиришдан мақсадини англаб, тузатмоқчи бўлгандай ҳаракат қилди. Маъсума буви ундан кўзини олмай, айтмоқчи бўлган гапини бошлади:
-Битта қишлоқда ҳамма чўпоннинг хотинини мақтаркан. Бир куни қози хотини билан уришиб қолиб “сенам чўпоннинг хотинига ўхшасанг нима қиларди!” деса, у хотин “намунча ҳамма ўшани мақтайди, бориб кўрайин-чи”, дебди. Бориб қараса, чўпон хотини айвондаги челакдан сув олиб ичаётган экан. Қозининг хотини сув сўрабди. Чўпоннинг хотини “ҳозир”, деб уйга кириб муздек сув олиб чиқибди. “Нега ўзингиз айвонда турган челакдан сув олиб ичдингиз-у, менга ичкаридан олиб чиқдингиз” деб сўрабди. “Айвондаги сув илиб қолган, уйдагиси муздек. Хўжайиним ҳозир даладалар. Олиб кетган сувлари офтобда илиб қолган. Хўжайиним илиқ сув ичганларида мен муздек сув ичиб роҳатланиб ўтирсам, инсофдан бўлмас”, деган экан. Болам, сенга Худо шунақа меҳрибон хотин берган, бахтингдан ўргилсанг арзийди.
Айтадиганини айтиб бўлган кампир краннинг тузалган-тузалмагани билан ҳам қизиқмай яна ошхонага кирди. Мошнинг очилганини кўриб, қозонга гуруч солди. Худди мошхўрда пишишини пойлаб тургандек чоли ҳам кириб келди. Кампир уни лоқайдлик билан кутиб, қўлидаги чарм халтани олди. Чол кийимини алмаштириб ювингунига қадар бир коса овқат сузиб, Раҳимникига ташлаб чиқди. “Сизга ҳам сузайми?” деган саволига “Қорним тўқ”, деган қисқа жавобни олгач, “Кун бўйи кабобхўрлик қилган одамнинг қорни оч бўлармиди? “Шу бечора уззу-кун уйда сиқилиб ўтиради”, деб иккита жаз кўтариб келишга ақли етмайди”, деб гина қилди. Кейин “Хадичанинг етимчаларидан хабар олай”, деб чиқиб кетди. Қайтгач, Шафоатни ошхонага чақирди-да, “ўзингиз сузиб ола қолинг қизим”, деб  айвонда ўтирган чоли ёнига чиқди.
-Маҳаллага ош улашиб юрибсанми?- деди Тўлан оқсоқол.
-Хаҳ қақшамайгина қолинг сиз. Ярим коса мошхўрда билан дунёнгиздан ажрайсизми? Муборак эри билан дам олгани кетибди. Раҳимжон ёлғиз экан. Хадича яна иккита етимчани бошлаб келибди. Шафоатнинг эри қайтди. Индамасам уят бўлмайдими?-деди кампир худди ҳисоб бераётгандек.
-Сенга гапиришу бир чақирим нарига қочиш керак,- деди чол қаддини кўтариб.
-Намунча қолиб кетдингиз? Қуюқ зиёфатнинг устидан чиқиб қолсаларингиз, “Текиндан кафан бўлса ўлмоқ керак”, деб ётиб олиб ейсизлар-а? Сизга баҳона тайин: “Иззатимни жойига қўйиб, тўрга ўтқизиб қўйишди, вақтли туришнинг иложи бўлмади”, дейсиз.
-Гап зиёфатда эмас, тўрда ўтиришда ҳам эмас. Бир кўнгли яримтанинг дардига малҳам бўлиш – вайрон бўлган Каъбани тиклаш савоби билан тенг экан. Шу савобнинг ярмини сенга бердим, ҳадеб жаврайверма.
-Топган савобларим ўзимга етиб ортади.
-Кампиржон, эрталаб “чолжоним” деб турувдинг-ку, нега энди чақиб-чақиб оляпсан? 
-Муборак эрига қўшилиб курортга кетибди.
-Нима бўпти?
-Омон бўлгур болалари юборган-да. Раҳимжони жуда меҳрибон-да.
-Гапингни қара, болалари юбормай амма-холаси юборадими?
-Бола боққандан кейин мана шунақа роҳатини кўрсанг. Барака топгур болалари  ҳар йили курортга юборишади.
-Йўғ-е, ҳар йилимасдир?
-Ҳар йили бир боришади, хўп деяверинг. Биз бола ўстириб нима кўрдик? Ҳали ҳам халта орқалашдан қутулмайсиз. Кўрган одам кулади.
-Э, шу юришим ҳам бир давлат, кампиршо. Юрмасам, ёстиққа михланиб қоламан. Ўғилларингдан ранжимагин. Тўғри туриб, тўғри юришибдими, Худога шукур қилавер. «Оҳ, қайларда ичиб думалаб қолган экан», «Оҳ ким билан муштлашди экан?» деб ич-этингни емайсан. Мана шунинг ўзи бизга курорт-да.
-Ота бўлиб мундоқ тузукроқ тарбия ҳам қилмадингиз. Бола дегани ота-онасининг бағрида бўлиши керак. Лоақал бирортаси...
-Кўп жаврайсан-да! Жаврайвериб, болаларнинг ҳам қулоқ-миясини қоқиб, қўлига бергансан.
-Ҳо, энди мен айбдор бўлиб қолдимми?- Маъсума буви чолига узатмоқчи бўлган пиёлани тақ этказиб хонтахтага қўйди. -Ёмон бўлсам, мана, Шафоат чидамай чиқиб кетарди. Шулар келганидан бери бирор марта қўлимга супурги ушладимми?
-Қўй, гапни кавлаштирма.
-Йўқ, энди кавлаштираман, ҳа! Сизга фақат чойхонапалов бўлса. Бола туғмагансиз, кечалари бешик қучоқлаб чиқмагансиз. Мана, ўзлари ҳам бола ўстиришяпти, билишаётгандир. Тағин ҳам, Худога шукур, тўкинчилик. Мен шунча очарчиликлардан омон олиб чиқдим. Болаларим оч қолишмасин, деб ўзим ушоқ териб ўтирардим...-Кампир ўзини тутолмай, кўзларига ёш олди.
-Оббо...- деди Тўлан оқсоқол қовоқ уйиб.- Йиғинг нимаси бўлди? Болаларга айтаман, сени ҳам курортга юборишади.
-Курорти керакмас. Борадиган курортим тайин... Кўчага чиққанимда қўшниларим тескари қарамай, “ассалому алайкум, бувижон”, дейишганининг ўзи менга курорт. Отам оёғи тегмаган жойларга бориб, сўппайиб юраманми?
-Бўлмаса нима дейсан?
- Ё каттангиз кўчиб келсин. Ё кенжангиз четдаги ишини ташласин. Шунча йил четда юриш шарт эканми?
-Давлат уни бекорга ўқитганми? Ўша ерда ишлаб бериши керак-да.
-Хўжайинларига бориб айтинг, қаримиз, ёлғизмиз, денг.
-Хўп, ҳозир йўлга чиқайми ё ярим кечада борсам ҳам  бўлаверадими?
-Э, қўйинг, гапирманг. Сиз нимасизу ўғилларингиз нима бўларди? Пешонам шўр бўлмаса, сизга тегармидим?..
-Менга тегмасанг итга тегармидинг? Сени ким оларди?
-Тегардим, минг марта рози эдим. Сизга тегиб нима кўрдим, қуруқ ғурбату муҳтожлик...
Тўлан оқсоқол кампирининг феъли айниганини сезиб, уни юмшатиш учун гапни ҳазилга бурди:
-Итга ҳам тега олмас эдинг, хомтама бўлма.
-Вой савил, ҳали ит ҳам олмас бўлиб тупроққа қоришиб ётган эканманми?
-Тупроққа-ку қоришмагансан-а, аммо отанг қариндошга қиз бермас эди,- Тўлан оқсоқол шундай деб ўзининг ҳазилидан ҳузурланиб кулди. Бироқ, бу нозик қочирим кампирига ёқмади. Ўрнидан шарт туриб, қиладиган иши бўлмаса-да ошхона томон кетди. Нималардир қилган бўлиб, қайтиб чиққач, телевизор мурватини буради. Чоли хуфтонни ўқигач,  жой тўшади-да, ўзининг кўрпа-ёстиғини айвонга кўтариб чиқди.
-Ҳа?- деди чол таажжубланиб.
-Уй иссиқ,- деди кампир.
-Ҳой, қачон эсинг кираркин,а?
-Гўрда...
Шу билан ҳамма гапга якун ясалди.
Чол уйда, кампир айвонда ётди.
Омонат ётган Тўлан оқсоқол  бир неча марта  қаддини кўтариб,  дераза оша кампирига қараб қўйди. Охири сабри чидамай, ташқарига чиқиб, елкасига аста туртди.
-Бўлди, тавба қилдим, аразингни йиғиштир,-деди пичирлаб.
-Жойингизга кириб, индамай ётинг.
-Эр битта ўзи ётганида жони чиқиб кетса, қиёматда кампири жуда қаттиқ азобланар экан.
-Кириб, қўрқмасдан ётаверинг, сиз ҳали юз йил яшайсиз.
Тўлан оқсоқол кампирига инсоф киришидан умид қииб  яна пича ўтирди-да, кейин иложсиз равишда уф тортиб уйга кириб кетди. Нариги уй деразасидан қараб турган Мардон билан Шафоат уларни кузатиб овоз чиқармай кулдилар.
Кампир барвақт туриб, чолига таҳорат суви тайёрлаб берди... Тўлан оқсоқол таҳорат олгач, Мардонни чақирди. Мардон ҳовлига чиқиб “Мен бормасам майлими?” деб узр сўраб, уй томон қараб қўйди. Бу қарашнинг маъносини уққан Маъсума буви “Сиз шу ердан қимирламанг”, деб шошганича ичкари кириб кетди. Тўлан оқсоқолэса кўчага чиқиб,  қўшниларни уйғота бошлади...
***
    Тобут ердан узилиб, аёллар қий-чув билан қолдилар. Тобутни галма-гал елкага олаётганлар орасида «Ҳаловат» кўчасида истиқомат қилувчилар ҳам бор.
Акбар домла олдинроқда боряпти. Марҳумнинг ўғли бир вақтлар унинг қўлида ўқиган эди. Шунданми, ҳозир кўзига Розиқнинг болалик пайтлари кўринди. Қабристонга олиб борувчи йўл узоқ бўлгани сабабли Акбар домла толиқди, орқароқда қола бошлади. Тобут ундан узоқлашгани сайин хотиралари ҳам хира тортиб бораверди.
Олимбек баъзан одамлар орасида кўринмай кетади, баъзан тез-тез юриб олдинга ўтади-да, тобутни кўтаради. Пичирлаб дуо ўқийди. Кейин атрофга ҳадик билан қараб қўяди.
Раҳим тобутни тўрт марта кўтаргач, қайтиб яқинлашмади, ўзини оқимдан сал четга олиб, оҳиста бораверди.
Халил Ризаев ҳаммадан орқада одим отарди. Унинг тобутни кўтармаётганини ҳеч ким сезмади.
Бу одамлар орасида Тўлан оқсоқол кўринмайди. У бошқа қариялар билан бирга автобусга ўтириб,  барвақтроқ кетган.
...Мурда лаҳадга қўйилиб, устига тупроқ тортилди. Қори тиловат қилиб бўлгач, Тўлан оқсоқол ўрнидан турди-да:
-Биродарлар, Ҳақберди қанақа одам эди?- деб сўради. Баъзилар индамади, айримлар тил учида «Яхши одам эди, Худо раҳмат қилсин», деб қўйишди. Ҳамма тарқай бошлади.
«Барчанинг тақдири шу бўлгандан кейин, тийиннинг устида талашиб-тортишишлар, алдашлар, иғволар, порахўрликлардан нима наф? Ахир одам топган ҳамма нарсасини ташлаб кетади-ку?!- деб ўйлади Акбар домла.- Иғвогар одамнинг иғвогарлиги, аблаҳнинг аблаҳлиги, порахўрнинг порахўрлиги, худбиннинг худбинлиги ўзи билан қўшиб кўмилса, қандай яхши бўларди!»
“Отаси гўрга кирди. Бола бечора у ёқда ётибди. Ҳар ҳолда уни ўзининг шериклари гумдон қилган. Абжир бўлгани билан нодонлиги бор эди. Ҳар қанча ишинг бўлса бир ўзинг қилавермайсанми? Бу дунёда бировга ишониб ким барака топган?..”-деб ўйлади Олимбек.
“Қизиқ, кўп алам чеккан одамнинг тўсатдан ўлиб қолишини эшитардим. Буларга пул – писта пўчоқ эди. Ўғилнинг тагида қўш машина, «иш», «ўқиш», «оила» деган ташвиши бўлмаса... Югуриб-елиб эришгани шу бўлдими?-деб ўйлади Раҳим.- Ўғли дунёдан лаззат топаман, деб отасига ўлим топиб берди. Тинчгина бир жойда ишламайсанми… Худодан ҳайиқмас эди-ю, аммо милисадан ўлгудай қўрқарди. Одамлар ҳам ажойиб: қинғир ишнинг оқибатини била туриб ҳам нафсларини тийишмайди. Нафс ёмон нарса экан. Бир кун пул ишламаса, хумори тутган бангидан баттар қийналишади. Ўзларига-ўзлари жабр қилишди”.
“ Эсипаст кампир болаларидан нолигани нолиган, болаларинг ёмон бўлса ҳам, кўз олдингда тирик юрсин экан,-деб ўйлади Тўлан оқсоқол.- Болаларинг тепкилаб кўммаса, у дунёнинг ҳам тинчи бўлмаса керагов. Машойихлар: «Отамлатсанг отамлатгин, бўтамлатмагин», дейишган. Шуни кампиршога айтиб қўйишим керак, шукр қилсин…”
Ҳалил Ризаевнинг ўйлари ўзига хос эди: “Нотўғри тарбия шу оқибатга олиб келади. Қўлининг эгрилигини сезишган захоти тўғри йўлга солиш керак эди…2
Дафн маросими ниҳоясига етгач, ҳар ким  хаёли энди бугунга мўлжаллаган ишлари билан банд бўлди.
Акбар домла кўзи очилмаган қизни йўқлашни ният қилиб қўйган. Ундан қайтиб, Хадичаникига киради. Қизларни синаб, билим даражасини аниқлайди. Кейин шунга қараб, дарс тайёрлаш режасини тузади.
Олимбек уйига шошяпти. Яна баъзи «майда-чуйда»ларни яшириши керак. (Эҳтиёт - шарт!)
Раҳим нонуштадан сўнг акасини кузатгач, заводига жўнайди. Иш тугагач, оромгоҳга бориб, ота-онасидан, болаларидан хабар олишни режа қилган.
Ҳалил Ризаев бугун ишга бормайди. Бошлиғидан рухсат сўраган. Ўғли билан бирга бўлиб... физикадан қўшимча машғулотлар ўтказади.
«Ҳаловат» кўчада истиқомат қилувчиларнинг янги куни янги ташвиш, янги режалар билан бошланди...
Улар кўчаларига бурилишлари билан этакда турган “Тез ёрдам” машинасини кўриб, тўхтаб қолишди. Ҳамма Тўлан оқсоқолга ташвишли назарини қадади. Оқсоқол “Яхшилик, Худо хоҳласа яхшилик” деб қўйди. Қўшнилар уйдан Шафоатни қўлтиқлаб чиқаётган Маъсума буви билан Мардонни кўришгач, тилга олинган “яхшилик”нинг маъносини англашди.

оОо


Дунёдаги оилаларнинг яхши расм-русмларида
ўхшашлик кам, ёқимсиз, кераксиз одатларида эса яқинлик бордай кўринади.
 “Турк ҳикоялари”ни ўқиётганимда шу фикр уйғонди. Ҳусайни Раҳми Гурпинар қаламига мансуб ҳикояни эркин тразда таржима қилиб, машваратимиздаги сабрга доир суҳбатимизни тўлдирар, деган ўйда тўпламга киритдим.

“Худо сабр берсин!”

Жамолнинг кичкинагина жасадини бағрига олган совуқ тобут ердан узилиб, бақувват елкаларда гўё кема каби сузиб кетди. Бу онда Сабриййа хонимнинг юрагидаги яна бир томир узилгандай бўлди. Ўғилгинаси, гарчи кафанланган, сўнгги сафарга ҳозирлаб қўйилган бўлса-да, ҳозиргина ўз уйида эди. Назарида бир мўъжиза юз берарди-ю, Жамоли кўзларини очиб, югуриб кетадигандай эди. Йўқ... энди ҳеч қачон кўзларини очмаслиги, ҳеч қачон югурмаслиги аниқ бўлди. Ана шу машъум ҳақиқат унинг бағрида қора вулқон бўлиб тўлғонди-ю, ҳайқириқ билан отилди: “Жоним болам, мени кимларга ташлаб кетяпсан!” Бу нолага жавоб истаган онанинг юрагидаги зардоб чўққа айланиб, баттар куйдира бошлади. Қиёматга қадар айрилиқ азобига маҳкум этилмиш она яна нималар деб  бақирганини билмайди. У ўзини қўярга жой тополмай талвасага тушди, бошини деворга урди, қўлига илинган идишларни отиб синдирди. Сўнг овутиш илинжидаги қўшни аёллар қўлида ҳушидан кетди.
Набираси ҳажрида ўртанаётган Шукриййа хоним қизининг бу ҳолатини кўриб, ўзини йўқотай деди. Қўшни аёл шошилганича лимон кесиб Сабриййа хонимга ҳидлатди, лабига гулоб тутди.    Шукриййа хоним эса қизининг кўйлаги тугмаларини ечиб, кўкрагини уқалади. Бир оздан сўнг Сабриййа хоним кўзларини аранг очди, нимадир демоқчи бўлди-ю, аммо лаблари унга бўйсунмади. Беҳол қўлини кўкраги устига қўйганидан билишдики, юраги ёняпти, куйдиряпти, ўртаяпти. Салдан сўнг унинг пичирлаб айтган сўзларини эшитишди. У шойига ўралган тобут изидан боришни, ўғилчаси билан совуқ гўрга тушиб ётишни истарди. У бирдан қаттиқ хўрсинди. Шу хўрсиниш, томоғини бўғиб турган пардани йиртиб юборгандай бўлиб, пичирлашлар аламли нолаларга айланди:
-Вой жоним, Жамолим! Эндигини беш ёшга тўлаётувдинг-а! Сенинг жонинг кимга керак бўлиб қолди! Қайси ялмоғизнинг кўзи тегди сенга! Сенга теккан кўзлар ситилиб чиқа қолса нима қиларди! Вой, мен энди дардимни кимга айтаман, қўшнижонлар! Бир ҳафтадаёқ сўнди-я, менинг болажоним! Бу иситма деган бало қайданам келди. Дўхтирнинг дориси таъсир қилмаса, мулланинг ўқиши қайтаролмаса-я! Мен эсимни йиғиштириб олишга ҳам улгурмадим-а, боламнинг жони бир пасда учиб кетди-я! Вой болам, жаннатнинг қушларига айланган болам-а! Худо кўнглимга солувди-я! Мен аҳмоқ эътибор қилмабман-а! Аҳмоқ бўлмасам, мактабга биринчи марта борадиган куни қўғирчоқдай ясантириб қўяманми! Хоним афандим, сиз уни ўша куни кўрувдингиз-а? Бошига подшоларнинг тожидай безалган дўппи кийдирувдим.
 Қараган ҳам қаровди, қарамаган ҳам. Киприклари қайрилган, юзлари лоладай ёнарди-я! Тўйиб-тўйиб ўпган эдим, юзларидан. Кейин... ҳа, ҳа, ўшанда  шайтон қулоғимга шивирладими ё ўзимча ўйладимми, билмайман. Хаёлимдан “Бундай кўркам, бундай ақлли болакай бу дунёнинг боласи эмас” деган фикр ўтди.  Худо ёрлақаган ўша куни кўпчилик “Ишқилиб кўз тегмасинда” дейишувди. Болажоним муаллим афанди қаршисида тиз чўкиб, ҳеч бир тутилмасдан, бошқаларга ўхшаб дудуқланмасдан дуо қилиб, Аллоҳдан ўқишларида омад беришни сўраган эди.
Сабриййа хоним яна хўрсинди. Унга сув тутдилар. Вазиятдан фойдаланган қўшни аёл уни юпатиш ниятида гапни илиб кетди:
-Нимасини айтасиз, сингилгинам! Ўғлингиз беназир бола эди. Агар у шу ақли билан униб-ўсганида Афлотун деганларини ҳам ярим йўлда қолдириб кетадиган олим бўларди. Биз нима ҳам қила олардик, ақлли болалар шунақа кам яшайдилар. Эсингдами, жонгинам, матоларни яхшироғига алмаштирайлик, деб сен билан бозорга борганимизда болажонингни ҳам олволувдик. Матофурушнинг дўконини тополмай алаҳсираб, гангиб турганимизда Жамолгинанг “Ойижон, ана, ана!” деб юнон дўкондорни кўрсатиб берган эди. Худо жонини қийнамай олди, бу дунё азобларидан ҳам қутқарди. Энди мағфиратига олсин! Вой, нималар деяпман, қанақа мағфират? Аллоҳ уни аллақачон жаннатга юборган. Болаларда гуноҳ бўлмайди.
-Овсинжон, гапларингиз тўппа-тўғри,-деб гапни давом эттирди яна бир қўшни.- Худо унга умр бермаган экан, аммо ақлни берган эди. Бултурги воқеа сираям эсимдан чиқмайди. Ҳовлимизга келган баққолдан ловия олаётувдим. Баққолга пулни бердиму қайтимини олишда талашиб қолдим. Ҳисоб-китобни билмайдиган бир меров бола экан. Менинг ҳисобим бўйича у менга етмиш пора қайтариши керак эди, у анқов эса тўқсон пора беряпти. Шунда  “Нега мени лақиллатмоқчи бўласан, мен етмиш порага кўниб кетадиган аҳмоқ эмасман”, десам, у муттаҳам кўзларини лўқ қилиб: “Хоним, эсингиз жойидами етмиш пора кўпми ё тўқсон порами?” дейди. Мен тамоман гангиб қолдим, ҳисобларим чалкаш-чулкаш бўлиб кетди. Шунда бахтимга Жамолгинамиз келиб қолди. Мен уни ёнимга чақириб: “Манави алдамчи мени лақиллатиб, пулимдан уриб қолмоқчи, эсгинангдан айланай, сен айтгин, етмиш пора кўпми ё тўқсонми?” деб сўрадим. Болажон бир пас ўйлаб туриб: “Етмиш пора кўп”, деб тўппи-тўғрисини айтди. “Бу бола ҳамма нарсани билади, алдамайди. Сен иккинчи муттаҳамлик қилма!” деб ҳаққимни тўғрилаб олдим.
Тобут кўтарган эркакларни кузатиб қолган хотинларга Худо берди: бечора онани овутиш мақсадида бири олиб, бири қўйиб болажоннинг фазилатларидан гапираверишди. Боланинг ҳар фазилати кашф этилганда уйда йиғи кўтарилар, шубҳасизки, бу йиғиларнинг барчасини жабрдийда онанинг нолалари босиб кетарди. Овутиш мақсадида айтилаётган сўзлар ханжар бўлиб онанинг қалбини қайта-қайта қийма-қийма қиларди. Уйдаги хотинлар сал тинчиб, йиғи-сиғи ҳам бир оз босилган дамда таъзия билдириш мақсадидаги қўшнилардан яна бири  ўғилчасини бошлаб кирди-ю, яра яна янгиланди.
-Меҳмедни нима учун олиб кирдинг?-деб танбеҳ берди аёллардан бири.-Ахир у Жамол билан доим бирга ўйнарди. Сабриййа хоним уни кўрса баттар эзилади. Эндигина овутиб турувдик.
-Уйда ҳеч ким йўқ эди, ёлғиз ташлаб чиққим келмади. Дадамиз, кўргандирсиз, жанозага кетдилар. Қайнонамга ишониб бўлмайди. Ўрнидан туролмайдиган бўлиб қолган. Ростдан касалми, ё найранг қиляптими, Худо билмаса биз билолмаймиз. Бугун кечаси билан ўринни бўктириб чиқибди. Гапираман, десам  хасратим қирқ йилда ҳам тугамайди.
Бу орада Сабриййа хонимнинг кўзи Мехмедга тушиб, унга яқинлашиб келди-да, тиз чўкканича уни қучоқлаб олиб, яна ноласини бошлади:   
-Вой, жоним болам, сен қайларга кетдинг, қарагин, ўртоғинг келди!
У шундай деганича гарангсиб турган болани  бағрига тобора қаттиқроқ босар, шашқатор кўз ёшлари эса боланинг юзларидан қайноқ қон каби оқар эди. Боладаги гарангсиш дам ўтмай қўрқувга айланди. Сабриййа хонимнинг “Вой менинг Жамолгинам” деган ноласига  унинг  “Ойижон, ҳозир ўлиб қоламан!” деган қичқириғи уланди. Шундагина Сабриййа хоним ўзига келиб, кўзларини катта-катта очди-да, болани бағридан бўшатиб, онаси томон аста  итарди.
-Ўғлим мени ташлаб кетди. Унинг камолини кўриш менга насиб этмаган экан. Аллоҳнинг истаги шундай бўлгач, мен бечора нима қила оламан? Энди худойимдан битта нарсани сўрайман: бошқаларнинг болаларини паноҳида асрасин. Ҳамманинг боласи узоқ-узоқ яшасин.  Мен сизларга энди ҳавас қилиб яшайман. Сизлар фарзанд доғини кўрманглар, ишқилиб. Опажоним, ўғлингизни воясига етказиб, роҳатини кўринг, илойим!
Онаси бағрига қайтган Меҳмед ҳеч нарсага тушунолмай, атрофдагиларга жавдираб қараганича  секингина: “Ойижон, Сабриййа хонимга нима бўлди?”деб сўради.
-Жамол ўртоғинг ўлиб қолди,-деб унинг қулоғига шивирлади онаси.
-Жамолми?-Бола онасининг жавобидан ажабланиб яна сўради:-Ўлиб қолган бўлса ўзи қани?
-Уни қабристонга олиб кетишди. Жим бўл, бошқа нарса сўрама.
Онанинг танбеҳи болага таъсир қилмай яна сўради:
-Қабристонда уни нима қилишади?
-Вой, мунча эзма бўлмасанг! Ҳозир тилингни суғуриб олайми! Қабристонга олиб бориб нима қилишарди, кўмишади-да!
Бу гапни эшитган Меҳмед барчанинг диққатини ўзига тортиб, додлай бошлади:
-Ойижон, агар менам ўлиб қолсам, қабристонга олиб боришмасин, кўмишмасин, хўпми? Кўмиб қўйишларини истамайман... истамайман...
Боланинг ноласини эшитган Сабриййа хоним энди кўкракларига муштлаганича ўкириб-ўкириб йиғлади:
-Вой қўшнижонларим, бу  қандай кўргилик бўлди! Болажонимни кўмиб қўйишдими, а? Қора тупроқ остида қолдими менинг болам! Бунга мен қандай чидайман, қандай чидайман-а!
-Сабриййа, қизгинам, бўлди, бунчалик ёниб-куяверма,-деб овутишга ҳаракат қилди ёши каттароқ хотинлардан бири.-Аллоҳ ҳукми шундай экан, итоат эт. Аллоҳ сенинг болангни ўзингдан кўра ҳам яхшироқ кўрар экан. Шунинг учун ҳузурига чақириб олди. Биз ожиз бандалармиз, сабр қилишдан ўзга чорамиз йўқ.
-Хоним, уни ўз ҳолига қўйинг, тўйиб-тўйиб йиғлаб олсин, дарди ичида қолиб кетмасин,-деб эътироз билдирди бошқа хотин.-Агар хасрати ичида қолиб кетса, йиринглаб, бир дарди ўн бўлади. Юракдаги захар чиқиб кетмагунича азоб бераверади.  Қизгинам ўлганида биров мени бўғиб олгандай бўлаверди. Йиғлагим келади-ю, ҳеч йиғлай олмайман. Бир кунда қорним тоғорадай шишиб кетди. Эрим табибга кўрсатган эди, “Бутун дарди захарга айланиб, кўз ёшлари билан чиқиб кетиши ўрнига қорнига йиғилиб қолибди”, деди. Сабриййа она-ку, ахир! Юраги аланга бўлиб ёняпти ҳозир. Ёниш ҳам гапми! Бу дардни бошидан ўтган билади. Йиғла, йиғлайвер, сингилгинам, вужудингдаги захарлар чиқиб кетсин.
-Хоним, “йиғла, йиғла” деб қистайверманг. Ўлган одамга бунақа йиғлаш ҳам гуноҳ,-деди бошқа қўшни.- Қуръонда шунақа дейилган. Қизилтошдаги мулланинг маърузаларини эшитмаганмисиз?
Биринчи кун шу тарзда ўтди. Жамолнинг вафоти баҳонасида ўз ҳасратларини эслаб йиғлаган хотинлар дардларини ғамга тўла шу уйга тўкиб чиқиб кетишди. Кейинги кунлар ҳам деярли шу тарзда ўтди. Шумхабарни жанозадан кейин эшитганлар кўнгил сўраш учун бирин-сирин келавердилар. Ҳар бирлари ўзларини жабрдийдага яқин олиб таъзия билдиргач:  “Аллоҳ сизга сабр-жамил ато этиб, бардошингизга яраша ажр берсин!” деб дуо қилишарди. Сабр ва унга яраша мукофот беришни Аллоҳдан сўраш  албатта, яхши фазилат. Келганларнинг ташрифдан муддаолари ҳам дуо қилмоқ ва бояқиш онани овутмоқ, дардига малҳам қўймоқ. Уларнинг ҳеч бирида ёмон мақсад бўлмаса-да, яхшилик умидида айтган сўзлари Сабриййа хонимнинг ярасини янгилиб, туз сепгандай бўлар эди. Улар кетгандан кейин онаизорнинг бағри ёниб, кўз ёшлари гўё қон ёшларига айланарди. Бир ҳафта давом этган бундай таъзиялардан сўнг бечора Сабриййанинг кўзларида нам  қолмади. Қуруқшаган кўзлари маъносиз боқадиган бўлди. “Шундай болангиздан ажраб қолдингизми-а!” деб бошланувчи юпанч сўзларидан кейин қайси она йиғламасин? Ўзини тутиб йиғламаган бардошли онани кейин улар нима деб атаб чиқиб кетадилар. Юзига айтмасалар ҳам йўл-йўлакай “Бунча бағритош бўлмаса! Боласига жичча куйса нима қиларди?” демайдиларми?
Қўни-қўшниларнинг таъзиялари бир ҳафта давом этиб, узоқдаги қариндош, таниш-билишларга гал келди. Кун йўқ-ки, узоқдан бир меҳмон келмаса. Уларнинг бир ҳилда фикрлашлари  ажабланарли: “агар ўлиб кетган бола ҳажрида қанча кўп куйиб йиғласак, унинг ширинликларини, бошқа болалардан афзалликларини айтиб-айтиб қайғуларимизни намойиш этсак, бу хонадонга шунчалик яқинлигимиз маълум бўлади”. Шунинг учун ҳам остона ҳатлашлари билан бир ҳилда узрхоҳлик қиладилар:
-Вақтида келолмаганимиз учун бизнинг айбимиздан ўтинглар, Худо шоҳид, бу шумхабарни кечагина эшитдик. Вой, жоним сингилгинам, шундай дўмбоққина бола-я!  Ҳеч ишонгимиз келмайди. Суюклигинамиз Жамол кўз олдимизда турибди, шу ерларда қувнаб ўйнаб юрарди-я! Вой дариғо! Наҳот у энди йўқ бўлса! Наҳот қаро ер бағрида ёлғизгина ётган бўлса! Шундай шумхабарни эшитгандан кўра қулоқларимиз узилиб тушса бўлмасмиди!
Шу сўзлардан сўнг онаизорни бағриларига босадилар, йиғи-сиғи авжига чиқади. Шу аснода яна кунлар ўтади. Энди Сабриййа хонимда йиғлаш учун фақат кўз ёшлари эмас, вужудида қувват ҳам қолмади. Қовоқлари хаста одамни эслатадиган даражада шишиб кетди. Қонсиз бетлари сўлиб, осилиб қолди. Унинг бу ҳоли эри билан онасини ташвишлантира бошлади. Уни докторларга кўрсатишди. Докторларнинг хулосаси бир ҳил бўлди: камроқ йиғласин, уйда диққат бўлиб ўтирмасин, ташқарида, боғларда сайр қилдиринглар, ғам-аламдан йироқ бўлишига эришинглар. Шукриййа хоним қайғуни унутиш мумкин эмаслигини билади. Лекин шундай бўлса-да, таъзияга келувчиларни ўзи кутиб олиб, йиғи очмасликларини илтимос қилади. Сабриййа хоним ҳузурида Жамолнинг ўлимини эсламасликларини, умуман таъзия билдирмасликларини ўтиниб сўрайди. “Агар шундай қилиш қўлингиздан келмаса, ичкарига кирмай қўя қолинг, сиздан инжимаймиз, сиз ҳам биздан ранжиманг”, деб огоҳлантириб ҳам қўяди. Бу гап икки хотинга таъсир этса, учинчисининг фаҳми калталик қилади. Одат бўлиб қолган одобидан воз кечишни истамайди. Шукриййа хонимнинг ўтинчлари у қулоғидан кириб, бунисидан чиқади. Қалб ярасини тирнай-тирнай, кулфат эзиб қўйган Сабриййа хонимга ўзича далда берган бўлиб, ҳотиржам равишда уйни тарк этади. Шукриййа хонимнинг илтимосларига сўзсиз амал қилишга ваъда берганлари ҳам кампир бошқа хонага бир юмуш билан чиқди дегунча дийдиёларини бошлашади:
-Шундай полвон болани ўлганига одамнинг ҳеч ишонгиси келмайди. Унга нима бўлганийкин-а? Қайси қурибгина кетгур касаллик илашди экан? Дунё шунақада! Бугун сен борсан, эртага қарабсанки, гўрда ётибсан. Ёшмисан, қаримисан, қарамас экан. Касал дегани бир ёпишса бас, полвонмисан ё нимжонмисан  фарқи йўқ, супуриб олиб кетаверади.
Сабриййа хонимга бу гаплар жуда узоқ-узоқдан эшитилгандай бўлади. У жавобга ҳозирланиб, куч тўплайди. Лаблари ўзига бўйсунмаса-да, гапиришга уринади:
-Ҳа... полвон эди, болажоним. Шу ерларда шўхлик қилиб, югуриб-югуриб ўйнаб юрарди. Бир куни кечки пайт мактабидан келиб, бошини тиззамга қўйди. Қарасам, мазаси йўқроққа ўхшади. Кайфияти ҳам иштаҳаси ҳам бўлмади. Ўша кеч битта ушоқ ҳам ўтмади томоғидан. Нуқул “Ойижон, совқотиб кетяпман”, деяверди. Кўрпага ўраб қўйдим. Кейин иситмаси кўтарилиб кетди, кетма-кет қусаверди. Болажонимнинг бошлари оғриётганини сезиб турдим. Нуқул бошини, пешонасини кўрсатади. Дардини олай десам чорам йўқ. Кейин кўзлари ҳам ғалати бўлиб қолди. Шошиб, довдираб қолдик. Докторлар, дорилар... ҳеч нима кор қилмайди. Бир куни дори ичираётгандим... оҳ, хоним, Аллоҳ буни ҳеч бир онанинг бошига солмасин, ҳатто душманларга ҳам раво кўрмайман бу кўргиликни... дори ичираётиб қарасам болажонимнинг юзлари ўзгаряпти. Мен нодон, дори ичгиси келмаяпти, деб ўйлабман. Ўшанда жон бераётган экан. Жону жаҳоним  мени тарк этиб кетди. Вой менинг Жамолим...
Бу сўзлардан кейин Жамол тирилиб келиб яна қайта жон бераётгандай дод-фарёд кўтариларди. Ташвишланган Шукриййа хоним хонага шошилиб кирганида қизини яна беҳуш ҳолда кўрарди. У таъзияга келувчи хотинларга илтимос қилишнинг фойдаси йўқлигини англаб, бошқачароқ йўл тутишга қарор қилди. Дарвоза остонасини босиб ўтган меҳмонга бошларига оғир кулфат тушганини, қизи бу дардга чидай олмай хасталаниб қолганини айтиб,  “уйга киргач, боланинг ўлими ҳақида зинҳор сўз очмайман”, деб қасам  ичишни талаб этди. Афсусларким, бу тадбир ҳам фойда бермади. Хотинларнинг кўплари қасам ичганлари билан аҳдларига содиқ қола олмадилар. Қасамни бузмаганлар ҳам ачинишларини сўз билан ифода этмасалар-да, ғамгин қарашлари, маъюс кулимсирашлари билан Сабриййа хонимнинг юракларини поралаб ташлардилар. Сабриййа хоним уларнинг таъзия билдириш учун келганларини билиб турарди. Уларнинг маъюс боқувчи кўзларидан “Бечорагинам, ёмон ҳолга тушибсан-ку? Болажонинг қани? Бечора Жамол... Сенинг иссиқ бағрингда ҳаловат топиш ўрнига совуқ ер қаърида ётибдими?” деган маънони уқиб аввалига хўрсиниб, сўнг ноласини бошларди. Унга жавобан меҳмонлар ҳам хўрсинардилар. Рўмолчалар чиқарилиб кўз ёшлари артиларди. Бу ҳудди пинҳона таъзия маросимига ўхшарди. Жамолнинг номи ҳам тилга олинмасди. Меҳмонлар гўё аҳдларига вафо қилгандай бўлардилар. Аммо улар кетганларидан сўнг Сабриййа хонимга лимон ҳидлатишнинг ҳам, гулоб ёки юракни тинчлантирувчи томчидориларнинг ҳам нафи тегмай қоларди.
Бу тадбири ҳам фойда бермаётганини билган Шукриййа хоним сўнгги чорани қўллади: меҳмонларни уйга қўймади. У уй хизматчиларига ҳам, ошпаз қизга ҳам кўча эшигини очмасликни тайинлади. Аммо кичик уйларда бу талабни бажариш амри маҳол эди. Эшикни тақиллатиб келган одам ичкаридан шарпалар эшитилиб тургач, уйда ҳеч ким йўқ экан, деб ишона қолармиди? Хизматчи қиз ҳам, ошпаз ҳам бир-икки марта буйруқни адо этишди. Кейин беиҳтиёр равишда эшикни очадиган бўлишди.  Эшик тақиллатган аёлнинг таъзияга келганини англаб “Вой эсгинам қурсин, очмаслигим керак эди-ку?” деб афсусланишдан бошқа чоралари қолмади.
Шукриййа хоним турли чора-тадбирларни қўллашига қарамай, қизинининг ярасини янгиловчи таъзиялардан асрай олмади. Сабриййа хоним кундан кунга сўлиб бораверди. Оқибат шу бўлдики, Жамолнинг вафотидан бир ярим ой ўтиб, бу уйдан иккинчи тобутни кўтариб чиқишди. Тобут ичида Аллоҳдан сабр тиланган бечора аёл ётарди. Унга сабр тилашган эди, ўғлининг ёнига бориб ётиш насиб этди. Меҳрибонларча билдирилган таъзияларнинг сел каби оқими унга ўлим ҳадя этди.
Эркаклар тобутни кўтариб чиқиб кетишгач, Сабриййа хоним ўтинхонага кириб, жўвани эслатувчи кичикроқ бир ғўлани танлаб олди. Унинг қарори қатъий эди: биринчи бўлиб таъзиядан сўз очган хотинни шу ғўлача билан уради! Ҳар ҳолда у меҳрибонлардан бирининг йиғи аралаш гаплари шундай бўлади:
“Гўзал қизингиз Сабриййа қани энди! Бечора онаси билан эрини кимларга ташлаб кетди! Гўр деганлари кимларни ўзига тортиб кетмайди! Бечора Шукриййагина, бошларингга шунчалар ҳам кулфат тушадими, а! Бу ғамларга қандай чидайсан энди! Энди Аллоҳ сенга сабр берсин! Йиғла, тўйиб-тўйиб йиғлаб ол! Ичингдаги барча захар-захқумларни чиқариб ташла!”
Тобут кўтарганлар кўздан йўқолгунича кўчада фарёд уриб турган хотинлар йиғи-сиғи билан ичкарига қайтаётганларида Шукриййа хоним ўйлаганини амалга оширди. Сабр тилашга оғиз жуфтлаган биринчи хотинни бошига ғўлача билан урди! Тўпланганлар аввалига саросимага тушдилар. Сўнг “Бахти қаро кампир набираси билан қизининг ўлимига чидай олмай ақлдан озибди”, деган хулосага келдилар. Эртасига маҳаллий раҳбарият томонидан зарур ҳужжатлар тўлдириб берилгач, кампир жиннихонага жўнатилди.
Шундан сўнг таъзияга келиб, Шукриййа хонимнинг ҳамласидан қутулиб қолганлар  ҳувиллаб ётган уйга кириб афсуслар билан бош чайқардилар. Улар кимга таъзия билдиришни, кимнинг ҳузурида ғамли кўз ёшлари тўкишни билмасдилар. Уларнинг: “Қандай бахтсизлик экан бу! Сабриййа ўлибди! Онаси жиннихонага тушибди! Наҳот бу уйда таъзия билдириладиган ўлик эгаси қолмаган бўлса! Энди кимга “Аллоҳ сизга сабр берсин!” деб кетамиз?”- дейишларидан ўзга чоралари йўқ эди.
Таъзия  келаётган хотинларнинг бундай гапларини хизматчи қиздан эшитган Шукриййа хоним чиндан ҳам ақлдан озди. Унинг ростданам жинни бўлиб қолиши ҳеч кимни ажаблантирмади. Ҳаммага бу табиий бир ҳолдай  кўринди.