Қизларнинг улғайиши

• 

Подробности

Бўлим: Тарбия

Чиққан санаси: 24 Сентябрь 2019

(Нашр қилинган санаси)

Ота хонага кирди ва қизи ёлғиз, ўйчан ва жимгина ўтирганини ва ниманидир - коинотда ёки ўзининг ичида - текшираётгандай ўтирганини кўрди. У ҳатто хонага кимдир кирганини ҳам пайқамади. Ота дилсиёҳлик билан қайд этди: қиз бундан олдин бўлгани каби, энди ўз сирлари ва кечинмалари ҳақида у билан ўртоқлашмай қўйганди. Нима содир бўлди? Нега у шунчалик ўзгариб кетди?

Қиз муҳим жисмоний ва руҳий ўзгаришлар юз берганда, биз одатда ўспиринлик деб атайдиган ёшга кирганди. Унинг ортидан катталар ҳаётига кириш ёшига.
Оммавий онгда нотўғри нуқтаи назар мавжуд: Ислом аёл шахсининг шаклланишига жуда кам эътибор беради. Шунга ўхшаб, мусулмонлар аёлнинг шахсияти қандай шаклланиши ҳақида деярли гапиришмайди эмиш. Аммо бундай эмас! Кўплаб ислом олимлари, Қуръон билимдонларининг асарларида айнан шу масалага - қизларнинг вояга етиш хусусиятларига - жиддий эътибор берилади. Машҳур замонавий араб олими, шайх Салмон Авда ушбу масалага алоҳида мақола бағишлаган.
Муаллифнинг фикр-мулоҳазалари ва панд-насиҳатларини ўқиб чиққач, ўйлаб қоласиз: мусулмон уламоси нима ҳақида гапираётганини билиш динидан қатъи назар, барча ота-оналар қанчалик муҳим! Вояга етаётган қизларнинг ота ва оналари қанча хатоларга йўл қўймасликлари мумкин бўларди! Бошқа динга мансуб одамлар орасида мусулмон аёл ҳақида тасаввурлар қанчалик тўғри бўларди!
Пубертат даври (балоғатга етиш даври) шахснинг ҳаётидаги, унинг шахсияти шаклланишидаги энг муҳим давр сифатида белгиланиши мумкин, деб ёзади муаллиф. Бу ҳар биримиз ҳаётнинг янги даври билан танишиш, бошланишдир. Ўғил болалар учун узоқ вақтдан бери кутилган эркак бўлиш истиқболи очилади. Қизлар аёл бўлиш учун зарур бўлган ўзгаришларни ўзларида кашф этадилар - уларнинг танаси ҳомиладор бўлиш ва бола туғиш қобилиятига, яъни оналик учун тайёрланади.
Бу даврни инқилоб билан таққослаш мумкин. Эндокрин тизим жуда фаол ишлай бошлайди, бу физиологик нуқтаи назардан, балоғатга етиш бошланганидан дарак беради. Қизларда балоғатга етиш даври одатда ўн бир ёшдан ўн беш ёшгача бўлади. Иссиқ иқлимли мамлакатларда бу давр ундан ҳам олдинроқ бошланади.
Қизларнинг ташқи кўриниши ўзгара бошлайди. Биз уларнинг қанчалик тез ўсиши, овозида фақат аёлларга хос бўлган оҳанглар овозда пайдо бўлиши, тана шакллари ўзгариши, иккиламчи туклар пайдо бўлишини қайд этамиз. Қизларда ҳайз кўриш бошланади. Бу факт ҳам тиббий, ҳам ҳуқуқий жиҳатдан балоғатга етишнинг белгиси ҳисобланади.
Бу қиз учун ҳаяжонли воқеа, у сезиларсиз ўтиб кетмайди. Қиз катталар ҳаётига, масъулият ёшига қадам қўяди.
Жинсий балоғатга етиш даврини энг яхши умидларга тўла, қувонч, янгиланиш ва янги туғилишни англатадиган давр деб таърифлаш мумкин. Унинг ўзи, унинг Худо яратган танасида Аллоҳ Таолонинг ижодий кучи мужассам топганлигига қизнинг ўзи амин бўлиши мумкин. Худди капалак қуртини, гўзал капалакни, ёқимли гулларни ва инсон қувонч билан бошдан кечирадиган ҳамма нарсаларни яратгани каби.
Оналар, ўқитувчилар ва ўқитувчилар кўпинча қизлар билан бу мавзу ҳақида батафсил гаплашишдан қочишади. Баъзи ўқитувчилар ҳайз кўриш ҳақида бирон бир эслатма беришдан жуда хижолат бўлишади ва шунчаки ўқувчилар бир неча кун давомида дарсларга келмаслигига рухсат беришни афзал кўришади. Улар ушбу мавзуни муҳокама қилганда ўзларини ноқулай ҳис қилишларини очиқчасига айтадилар.
Ҳазрати Ойиша онамиз розияллоҳу анҳо айтадилар:  «Ҳаж ниятида Мадинадан чиқдик. Сарифа деган жойга борганимизда ҳайз кўрдим. Мен, ҳаж фарзларини ўрнига қўйиб адо этолмайдиган бўлиб қолдим, дея йиғлардим. Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи васаллам ёнимга келдилар ва: «Нима гап? Бетаҳорат бўлиб қолдингми?» деб сўрадилар. «Ҳа», дедим. Марҳамат қилдиларки:   «Ҳайз Аллоҳнинг Одам қизларига тақдир этганидир. Ҳожилар адо этган фарзларни сен ҳам адо эт, фақат Каъбани ҳайз тугагунча тавофқилма» Яъни ушбу мавзуда хафа
Қуръони каримда Аллоҳ таоло айтади: «Эй Инсон! Сени карамли Роббинг ҳақида нима ғурурга кетказди?! У сени тўла-тўкис ва мўътадил қилиб яратган зотдир. Ўзи хоҳлаган суратда сени таркиб қилди».  (Инфитар сураси, 6-8)
«Батаҳқиқ, Биз инсонни энг яхши суратда яратдик».  (Тийин сураси, 4)
Раббимизнинг иродаси билан содир бўладиган барча нарсалар энг яхши тарзда содир бўлади. Балоғат ва ҳайз кўриш Аллоҳ яратган ва бандаларига амр этган нарсадир.
Жинсий балоғат мавзуси муҳокама қилиш учун номувофиқ деб топилса, ҳар доим жиддий муаммолар вужудга келади. Кўпинча катта аёллар ойлик цикллар ҳақида ёш аёллар билан гаплашишга уяладилар. Бу ислом қонунлари ҳақида нотўғри тасаввурлар шакллантириш учун асос бўлиб хизмат қилади ҳамда нотўғри фикрларга олиб келади. Масалан, баъзи аёллар, негадир, бу даврда атирлар ишлатиш, кийим алмаштириш ёки бошини ювиш мумкин эмас деб ўйлайди. Баъзи аёллар, бу кунларда эри билан мулоқот қилиш мутлақо тақиқланган деб ҳисоблашади.
Ҳайз кўриш табиий жараёни давом этаётгани учун уялиш, ноқулайлик ҳисси Ислом қонуни талабларининг бузилишига олиб келиши мумкин. Аёл расман ибодат қилишни давом эттириши мумкин. Аммо Ислом аниқ бир талабни қўяди: расман ибодат қилиш ёки рўза тутиш мумкин эмас. Баъзи аёллар зиёрат  вақтида, уларга ҳайз келган пайтда, тавоф қиладилар. Кейин улар энди нима қилиш кераклигини сўрашни бошлайдилар. Баъзи қизлар қариндошлари, оталари, ака-укаларидан уялишади ва шунинг учун зиёрат вақтида ҳайз кўрганликларини яширишади.
Бир марта мен катта синф ўқитувчисининг қуйидаги сўзларни тан олиб айтганини эшитганман: "Мен ҳар доим синфимдаги ўқувчи қизлар билан ибодат қиламан. Қизларнинг биронтаси ҳеч қачон ибодат қилишдан ўзини тортмаган». Ушбу ўқитувчидан бирорта ўқувчи ҳайз кунлари билан боғлиқ қийинчиликларни бошдан кечирмаганлигини тасаввур қилиш қийин.
Оила ва мактабдаги нотўғри муносабат қизларнинг хатти-ҳаракатларида жиддий муаммоларга олиб келиши мумкин. Улар ўзларининг яқинларидан қандай ҳолатда эканлигини яширишни бошлашлари мумкин. Бу психологик ноқулайлик, кайфиятнинг ёмонлашиши, ҳис-туйғуларнинг «рамка»дан чиқишига олиб келади.
Агар қиз биринчи ҳайз кўришни эрта ёшида бошлаган, онаси эса бу хабарни эшитиб: “Бу қандай бўлиши мумкин? Ахир сен жуда ёшсан!” деб қичқирадиган бўлса, у чинакам азобни бошдан кечиради... Ахир қиз буни олдиндан билиши мумкинмиди?
Менга қизлар мактабида содир бўлган бир нохуш воқеа ҳақида гапириб беришди. Олтинчи синф ўқувчиларидан бири ҳожатхона ёнида туриб, зор йиғларди. Унинг ўқитувчиси ҳеч қандай савол бермасдан, ҳовлиқиб қизни синфга жўнатиб юборди. Бечора қиз, кўз ёшлари ҳали қуримаган ҳолда синфга кирди. Кўз ёшлари ёмғир каби қуйилиб, кўйлак устига томарди. Ўқитувчи қўпол тарзда ундан дарсга киришини талаб қилди. Кап-катта аёл унинг ўқитувчи сифатида иши қўллаб-қувватлаш, ўқувчиларнинг муаммоларини тушунишини намойиш этиш эканлигини унутганди.
Ҳайз ушбу ҳодисага тайёр бўлмаган, улар билан нима юз бераётганини тушунмайдиган қизлар учун экстремал синов бўлиши мумкин. Бундай ҳолатларда улар ҳаяжон, қўрқув туйғусини ҳис қилишади. Нега кутилмаган қон кетиши бошланди? Қон ажралиб чиқишининг сабаби нима? Оиламиздаги бир қиз менга ҳайз даври бошланганида нима деб ўйлаганини айтиб берди. Бир кун олдин опаси уни урган экан. "Эҳтимол, у берган зарбалар шунчалик кучли эдики, тананинг ичида яра пайдо бўлган ва бу ярадан қон оқиб чиққан", - деб фараз қилди у. Қон оқиши тўхтамасди. Қиз бир неча соат давомида ваннада яшириниб, танасини сув билан ювди. Шундай қилиб, биринчи ҳайз кўриш ҳаддан ташқари хижолат тажрибаси билан боғлиқ бўлган тушунарсиз, даҳшатли воқеага айланди.
Исломга кўра, ҳар бир аёлнинг ҳаётида ушбу ҳодисанинг моҳиятини тушуниш жуда муҳимдир. Қизга ҳозир унинг ҳуқуқлари ва мажбуриятлари нима эканлигини тушунтириш керак. У ушбу ҳодисани етуклик даврига кириш факти сифатида изоҳлаши керак. Исломга кўра, энди у Аллоҳ олдида алоҳида масъулиятга эга - аёл сифатида қилган барча ишлари Осмонда қайд этилган. Унга қандай намоз ўқишни, қандай рўза тутишни, ҳаж қилишни, Қуръонни қўлга олиш ва бошқа қоидаларни ўргатиш керак.
Қуръон ўқиш унга хотиржамликни сақлашга ва ўз ташвишлари ва бошидан кечираётган шубҳалари билан бўлишишга ёрдам беради. Жиддий қараганда, ушбу даврда аёл Қуръонга қўлини теккизмасдан ўқиши мумкин. Моликийлар мазҳаби (Ислом мактабларидан бири) вакиллари шундай ҳисоблайди. Худди шу фикрни Шайхул Ислом ибн Таймия ҳам айтади.
Қиз соғлиғини сақлаш учун нима қилиш кераклигини билиши жуда муҳим: қандай овқатланиш керак, қандай дориларни қабул қилиш керак. У «ой кунлари»да интеллектуал ва ҳиссий юкламани енгиш учун у қандай ҳаёт тарзи олиб бориш ҳақида билиши керак.
Тарихдан маълумки, яҳудийлар кўпинча ҳайз пайтида аёлларини назар-писанд қилмасди. Қоидага кўра, улар "нормага" риоя қилишди: бундай кунларда аёл билан гаплашмаслик, у ўтирган жойда ўтирмаслик, овқатланаётганда бир дастурхон атрофида ўтирмаслик. Шу сабабга кўра мутлақо бошқа урф-одатларга риоя қилган саҳобалар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан изоҳ сўраб мурожаат қилдилар ва қуйидагича жавоб олдилар: Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Яҳудийлар аёл киши ҳайз кўрса, уйларида у билан бирга таом емас, унга жинсий яқинлик қилмас эдилар. Саҳобалар Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламдан бу ҳақда сўрадилар. Бас, Аллоҳ: «Сендан ҳайз ҳақида сўрарлар. Сен: «У озор, нопокдир. Бас, ҳайз пайтида аёллардан четда бўлинглар. Токи, пок бўлмагунларича уларга яқинлик қилманглар. Қачон пок бўлсалар, уларга Аллоҳ амр қилган томондан келинглар», деб айт» оятини нозил қилди. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Никоҳдан бошқа ҳамма нарсани қилаверинглар», дедилар. Бу яҳудийларга етиб борди ва улар:
«Бу одам бизнинг ишимиздан бирортасини қўймай хилоф қилади», дейишди.
Кейин Усайд ибн Ҳузайр ва Аббод ибн Башрлар келиб:
«Эй Аллоҳнинг Расули, яҳудийлар бундоқ, бундоқ, демоқдалар, у(аёл)ларга яқинлик қилаверайликми?» дедилар.
Бас, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг юзлари ўзгариб кетди, ҳатто биздан аччиқлари чиқди, деб ўйладик. Икковлари чиқишди. Шунда уларнинг қаршисидан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга ҳадяга сут келиб қолди. У зот уларнинг ортларидан сут юбориб, икковларига ичирдилар. Бас, улар у зотнинг ўзларидан аччиқланмаганларини Муслим, Абу Довуд, Термизий
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам хотинларидан биронтаси ҳайз кўрганида одатда шундай йўл тутарди: хотинининг кийимини белидан боғлаб қўярди. Сўнгра улар бир тўшакда ухлайверардилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳайз кунлари ҳам кўпинча Ойиша онамиз хонасида ўтириб, Қуръон ўқиб берардилар.
Бундай фурсатларни диний нуқтаи назардан ҳам, тиббий нуқтаи назардан ҳам тушунтириб бериш нақадар муҳим эканлигини кўриб турибмиз.
Ёш аёлнинг танасида содир бўлган физиологик ўзгаришлар, балоғат ёшига етганида, психикада, умуман шахсиятда ўзгаришлар билан бирга келади. Қиз ўз шахсиятини намоён қилиш учун кучли истакни ҳис қила бошлайди. Қандай қилиб? У синфдошлари ёки танишларининг қайси гуруҳига қўшилишни фаол равишда излай бошлайди. Янги мулоқотни излаш эски дўстлар орасида ҳам, оиладан ташқарида ҳам бўлиши мумкин. У итоатсизликни, қулоқ солмасликни бошлаши мумкин. Бу даврда қизлар ўғил болаларга қизиқиш билдиришни бошлайдилар, улар баъзан тўғридан-тўғри ёки билвосита улар билан мулоқот қилиш истагини сезиларли даражада намоён этадилар.
Қизининг хатти-ҳаракатларидаги барча ўзгаришлар онаси учун муҳим белгилардир. Қизнинг хатти-ҳаракати шундан далолат берадики: мен энди кичкина бола эмасман, мен одамман, аёлман, шунинг учун менга мос равишда муносабатда бўлиш керак.
Бу жиддий хавф ва қийинчиликлар ўз ичига олган давр. Ахир, қизнинг жиддий хатога йўл қўйишига олиб келиши мумкин бўлган кўп сабаблар мавжуд. Ушбу хатолар дарҳол тузатилиши керак. Тажрибасизлик, мутлақо янги одамлар ва ҳаёт шароитлари билан учрашиш - қизнинг кундаликлари саҳифаларига ёзишни бошлаш шартларини шундай тавсифлаш мумкин. Бу пайтда қиз эндигина мактабнинг ўрта синфларида ўқийди, у ақлли бўлса ҳам, унинг оила аъзоларидан ташқари, одамлар билан мулоқот қилиш тажрибасига эга бўлмайди. У билан гаплашадиган ҳар бир кишиниг сўзларига ишонишга тайёр бўлади.
Ҳис-туйғу билан тўлалик, қизнинг ҳиссиётлари кучайганлиги, бошқа томондан эса - қарама-қарши жинс учун бу ёшда унинг ўзига хос жозибаси, агар у жиддий кузатув остида бўлмаса, хатоларга олиб келиши мумкин. Қизлар, ҳатто диндорлар орасида бўлган қизлар ҳам, бу ёшда ҳам ўзларининг маънавий ўсиши ҳақида мустақил ташвишлана олмайдилар. Уларнинг орзулари ва ниятлари рўйхати орасида энг кенг тарқалган бу ... ўзимизга ғамхўрлик қилишдир. Уларнинг хавотирлари ташқи дунёга тарқалиб кетади, уларнинг эътиборлари ташқи шароитларга қаратилади. Қизлар, бошқа одамлар уларни қандай қабул қилишлари ва баҳолашлари ҳақида жуда ташвишланадилар. Шунинг учун қизлар қуйидагиларга эҳтиёж сезади:
Биринчидан, уларнинг ота-оналари ва ўқитувчилари ўрнак бўлишга, энг яхши намуна бўлишга ҳаракат қилишлари керак. Ўсмирлар самимий бўлмаган ҳар қандай нарсага жуда сезгир бўлади. Масалан, улар ўзи айтган нарсаларнинг тескарисини қиладиган одамларни рад этишади.
Аммо катталар орасида ҳам биронта хато қилмайдиган одамлар йўқ. Ўсмирнинг назарида, ҳатто кичик хатолар ҳам супер-кўламга эга бўлиши мумкин. Лекин биз барибир у билан суҳбатлашиш учун имконият излашимиз керак. Битта ўқитувчининг амалиётидан яхши мисол келтираман. У ўз синфига бирон бир нарсани тушунтиришни истаганида (масалан, нима учун синфда мусиқа тингламаслигингиз кераклиги ёки шунга ўхшаш нарсалар), у дарсга телефон олиб кирарди, кутилмаганда телефон жиринглай бошларди ёки аниқроқ айтадган бўлсак, машҳур мусиқа янграй бошларди. Телефон орқали кимдир айнан муаммоли мавзу бўйича савол берарди. Ўқитувчи бу масала бўйича нима деб ўйлагани ҳақида ростини айтиб жавоб берарди.
Иккинчидан, қизлар оналари билан ишончли муносабатларга муҳтож бўлади. Оналарга осон бўлмайди - ахир қизлари уларнинг барча маслаҳатлари ва кўрсатмаларига бўйсунишларини жуда хоҳлашади. Аммо ўсиб бораётган одамдан "мен нима қилсам, шуни қил" деб талаб қила олмайсиз. Қиз қандай кийим кийиши, ўз вақтини қандай сарфлаши, ким билан дўст бўлиши, ким билан умуман алоқа қилмаслигини муҳокамасиз талаб қилишнинг иложи йўқ. Ундан ҳатто аниқ хатоларга йўл қўймасликни талаб қилиш мумкин эмас. Ахир бу хатолар муқаррар бўлган ёш.
Оналар ўзларининг қизлари билан муносабатлари қандай ривожланаётганига, ўзларини диққат билан кузатиб боришга - катта ёшли аёл қизга тўғри муносабатда бўладими ёки йўқми – шуларга ҳаяжон билан муносабатда бўлишлари керак. Агар она аввал қизини бирон нарсада айблаб, кейин унинг истакларини билишга ҳаракат қилса нима бўлади? Агар қиз: "Сен ҳали кичкинасан, сен ҳали боласан", - деб эшитса, ичидагиларни баҳам кўришни истамайди. Катталарнинг суҳбатлари ва истаклари унинг қулоқларига етиб бормайди.
Учинчидан, вояга етаётган қиз шахс сифатида тан олиниши керак. Бу унинг шахсий ютуқлари нишонланиши, шахсий ҳуқуқлари ва шунга мос равишда жавобгарлиги тан олинишида ифодаланиши мумкин. Ўсмирнинг шахсиятини ҳурмат қилиш - бу ишонч ва ўзаро ҳурматнинг энг яхши усулидир!
Тўртинчидан, қизнинг хатти-ҳаракатларини диққат билан ва нозик назорат қилиш. Ўсмирлик хусусиятларининг намоён бўлиши жуда индивидуалдир. Масалан, битта қиз тўсатдан диний меъёрларга риоя қилишдан эркин ҳаёт тарзига ўтиши ёки дўстлар ва танишлар доирасини ўзгартириши мумкин, баъзилари телефонда кўп гапиришни бошлашади, бошқалари кўпинча ёлғиз қолишга ҳаракат қила бошлайди.
Агар ота-оналар етарли даражада эътибор кўрсатмаса ва ғамхўрлик қилмаса, янги муҳит ва қизнинг янги севимли машғулотлари жуда исталмаган ҳолатларга айланиши мумкин.
Ўсмирларнинг хатолари оқиллик билан ва тегишли чораларга мурожаат қилиб, тузатилиши керак. Нима бўлганда ҳам, қиз қўпол муносабатда бўлиш, шафқатсизлик объекти эмас.
Кўплаб замонавий қизларнинг жиддий хатоларидан бири бу чекишдир. Тамаки маҳсулотлари бутун дунёдаги ўспиринлар томонидан истеъмол қилинади. Афсуски, сўнгги халқаро тадқиқот (унда 50 мамлакат иштирок этган) камида миллион қиз ўзини чекувчи сифатида тан олишини кўрсатди. Шифокорлар чекиш ва гиёҳванд моддаларни истеъмол қилиш ўртасида тўғридан-тўғри боғлиқлик борлигини айтишади.
Қизларнинг сигарет чекиши, қоидага кўра, бу эҳтиёжи ва уларнинг ўз «Мен»и ифодаси эмас. Бу кўпинча оилавий меъёрларга қарши норозилик, ўзини тасдиқлашнинг норозилик намойиш этиш шакли саналади. Эҳтимол, бу унинг кўзларида жозибали бўлган одамнинг эътиборини жалб қилишга уринишдир.
18 ёшли битта қиз ўзининг чекиш тажрибаси ҳақида гапириб берди. "Мен оиладан чиқиб кетишни, уй қоидаларининг «занжирларини» бузишни хоҳлардим. Мен энди ҳамма нарсани фақат катталарнинг олдиндан розилигини олиш билан қилишни хоҳламасдим. Уйга келганимда ҳеч кимга хабар беришни хоҳламасдим”, - дейди у ўз аҳволини тасвирлаб.
Яқин ўтмишга назар ташлаб, суҳбатдошимиз тан олади: «Албатта, чексиз эркинликка чанқоқлигим жинниликка ўхшарди. Бундай ҳолатда, қизлар, худди ўсмир йигитлар сингари, қаерда фойда топиши ва муқаррар йўқотишларга учрашини тўлиқ англай олмайдилар. Вояга етганлар дунёси билан умумий бўлган нарсаларга эга бўлиш учун улар ҳар қандай хатти-ҳаракатга тайёр. Агар бу даврда ўсмирлар қаровсиз қолса, уларнинг хоҳиш-истаклари барча оқилона чегаралардан ўтиб кетиши мумкин".
Вояга етган ва она бўлган аёл ўсмирлигини унутмайди. У ўзининг ўспирин фарзандлари учун нима қилмоқчи? «Бизнинг оиламизда танқид, катталарнинг ҳукмронлиги муҳити йўқ. Биз болаларни оилага оид барча қарорларга жалб қиламиз - қачон ва қаерда таъмирлаш, мактабни танлаш, таътилни ўтказиш, оилавий харидлар, ҳаттоки қўшнилар билан муносабатларни ўрнатишнинг энг яхши усулларини ҳам муҳокама қиламиз. Қизларимиз билан маслаҳатлашганда, биз уларнинг фикрлари муҳимлигини билдирамиз. Қизлар умумий муҳокамада, қарорларни ишлаб чиқишда иштирок этадилар, яъни улар одамлар билан муносабатларни қуришни ўрганадилар. Бу оддий бир фан эмас. Бу уларнинг умумий таълимидаги муҳим қисмидир”
Мен кўп одамларни ва кўплаб оилаларни биламан. Таассуротларимни таққослаб, айта оламан-ки: тинчлик ва осойишталикни, бир-бирлари билан муносабатларда меҳр-оқибат сақланадиган оилаларда, болалар кўпроқ итоаткор ва ишончли бўлиб ўсадилар, ўсмирлик даврида кам хатоларга йўл қўядилар.
Ва аксинча, агар оилада шафқатсизлик, қўполликларга йўл қўйилса, болаларни шарманда қилишса, ўспиринлар катталарнинг орқасида ҳаракат қилиш одатини тезда ўрганадилар. Ёши улғайиши билан улар қариндошларидан узоқлашади ва жуда кўп яхши бўлмаган нарсаларни улардан сир сақлайди.