Мол-дунё хатари

• 

Мол-дунё фитнаси бошқа фитналар каби жуда хатарли ва охиратда чексиз азоб-уқубатларга дучор этувчи зарарли нарсадир. Инсонлар Яратган томонидан мол-дунё фитнасидан эҳтиёт бўлиш ҳақида огоҳлантирилган: «Билингизки, албатта мол-дунёларингиз ва бола-чақангиз фақат бир фитна-алдовдир, холос»; «Бас, ҳаргиз сизларни ҳаёти дунё алдаб қўймасин!».  
Ривоятларда бундай дейилган: «Огоµ бґлинг, албатта дунё ва ундаги нарсалар лаънатлангандир»; «Кґчмас мулкларга (ер-сувга) эга бґлишга киришманглар. Чунки у дунёга раІбатларингизни зиёдалаштиради»;  «Мен сизларнинг камбаІал бґлиб іолишингиздан іґрімайман. Лекин сизлардан аввалги умматга ґхшаб дунё келиб, улар ґша дунё учун кимґзарга мусобаіалашиб, уларни бу нарса µалокатга элтгани каби сизларнинг µам улар каби дунёга маІрур бґлиб іолишингиздан іґріаман»; «Охират роµати олдида дунёнинг роµати худди сизлардан бирингиз бармоІини денгизга суііанда бирга илашиб чиііан сув   іанча бґлса, шу миідордадир».   
Фозил аждодларимиз, улуғ донишмандлар, тасаввуф шайхлари дунёдан юз ўгиришган, унга муҳаббат қўйишмаган, аксинча ҳамиша уни қоралаб, ерга уриб ўтишган. Чунки улар дунё мол-мулкининг хатарини яхши билишган, дунё васавасаларини бошқалардан кўра теранроқ илғашган, унинг бевафолигинию инсонга катта душман эканини чуқур англашган. Шунинг учун уларнинг насиҳатига қулоқ солиш, айтганларига амал қилиш, қайтарганларидан юз ўгириш икки дунё саодатига эришиш йўли ҳисобланган. 
Абу Бакр Сиддиқ бундай дейдилар: «Эй инсонлар! Қай замон тугаши сизга номаълум бир умр ичида кун ва тунларингизни ўтказмоқдасиз. Агар қўлингиздан келса, бу ҳаётингизни солиҳ амаллар билан ўтказинг… Дунё ила охират икки оиласи бор кишига ўхшайди: инсон бирини рози қилар экан, иккинчисини ранжитади. Дунё – мўминларнинг бозори, кеча ва кундуз – сармоялари, гўзал амаллар – тижорат моллари, жаҳаннам эса зарарларидир». 
Умар ибн Хаттоб дейдилар: «Дунёсини тарк этиб, фақат охирати учун амал қилган одам ҳам ва охиратини тарк этиб фақат дунёси учун амал қилган одам ҳам сизларнинг яхшиларингиз эмас. Балки унисиниям, бунисиниям ушлаган одам яхшиларингиздир. Энг жоҳил инсон охиратини бировнинг дунёси учун сотган кишидир. Аллоҳ хоҳласа, бу дунёда беради, хоҳласа, охиратга қолдиради. Унинг даргоҳидаги ажр-мукофотлар таваккул қилганлар учун дунё манфаатларидан устунроқ ва битмас-туганмасдир». Бу зотнинг ўғиллари Абдуллоҳ ибн Умар эса: «Бир бандага дунё молидан нима етса, у сахий бўлса ҳам, Аллоҳ наздидаги даражаси пасаяди», деганлар.
Усмон ибн Аффоннинг насиҳатларига эътибор қилинг: «Дунёда экинлар экиб- ўрган, баланд кошоналар қурган, узоқ вақт завқу сафо сурган дунёнинг ўғиллари, дўстлари бугун қаерда? Дунё уларни ютиб юбормадими? Парвардигор дунёга нақадар аҳамият бермаганидек, сиз ҳам унга шундай берилманг! Охират учун ҳаракат қилинг! Сиз ўткинчи бир ҳаёт уйидасиз ва умрингизнинг қолган қисми ҳам ўтишини кутмоқдасиз. Унутмангки, бу дунё ёлғон ва алдов устига бино бўлган». 
Али ибн Абу Толиб бундай деганлар: «Дунё ҳаётида соғлом одам хастадир. Завқу сафо сурган киши охири пушаймон бўлгусидир. Фақир одам ҳазиндир. Бой кимса балога гирифтордир. Моли ҳалолининг ҳисоби бор, ҳаромининг азоби бор, шубҳали фойдалардан озор топилгусидир». Ҳазрати Али  пулни қўлларига олиб, шундай деган эканлар: «Эй пул, тўғриси, сенга туф… Сен шундай нарсасанки, токи инсон қўлидан чиқиб кетмагунингча бирорта фойданг тегмайди». 
Абдуллоҳ ибн Масъуд бундай деганлар: «Бир миллатда ишончли кишилар озайса, динини сотиб, дунё йиғувчилар кўпайса, у миллат орасида фитна болалайди. Ҳам дунё, ҳам охират учун ҳаракат қилмаган одамни хушламайман».
Сумайт ибн Ожлон: «Пул – мунофиқларнинг тизгини, улар оташдан қочмоқчи бўлиб турганларида пул тизгин бўлиб туради», дейди. 
«Пул чаёндир, агар ҳалолидан топмасанг ва ўрнида ишлатмасанг, яқинлаша кўрма, чунки у чақса, заҳри сени ҳалок қилади. Дунё шайтоннинг дўконидир, ундан бирор нарса ўғирламаки, шайтон уни олишга келиб, сенинг додингни бермасин», дейди Яҳё ибн Муоз. Яна шу зотнинг мана бундай фикрлари ҳам бор: «Эҳ бизлар, бу дунёда фақир ва бечораҳол бўлишдан қўрқамиз. Аммо охиратда фақир, ночор ва расвойи жаҳон бўлишдан қўрқмаймиз. Ҳолбуки, биз – бандаларнинг яхши амалларга фақир бўлишимиз бу дунёдаги камбағаллигимиз ва ночорлигимиздан қўрқинчлироқ ва уятлироқдир». 
Машҳур шайх Фузайл ибн Иёз бундай деган: «Дунё ҳаётининг масъулиятсиз, ифлос ва ғайриахлоқий йўриғига кириш осон, лекин чиқиш қийин. Дунёда ҳеч бир нарса йўқки, сендан илгари унинг эгаси бўлмаган бўлсин ва яна ҳеч бир нарса йўқки, сендан кейин эгаси бўлмасин. Дунё молининг сармояси ҳавойи нафсдир. Топгани эса жаҳаннам оташидир. Агар дунё ҳалол бўлса ҳам ва охиратда ҳисоб сўралмаса ҳам, бордию менга берилса, сиз нажасотдан қандай жиркансангиз, мен ҳам дунёдан шундай жирканар эдим»;  «Ёмонликнинг ҳаммаси бир уйда бўлса, унинг калити дунёни севишдир. Яхшиликнинг ҳаммаси бир уйда бўлса, унинг калити дунёни тарк қилишдир».
Абу Лайс ас-Самарқандий дейдилар: «Оқил киши дунёдаги ризқига рози бўлади ва мол тўплашга машғул бўлмайди. Охират амаллари билан шуғулланади. Чунки охират қарор топиш ва неъматлар уйидир. Дунё фонийлик уйи, у хиёнаткор, фитнакордир».
Заҳҳок айтадилар: «Аллоҳ таоло Одам билан Ҳаввони Ерга туширганида улар дунё ҳидини топишди ва жаннат бўйини йўқотишди. Иккаласини қирқ кун дунёнинг бадбўй иси чулғаб олди».
Ҳикоя қилинишича, бир аъробий (саҳройи одам) саҳрода қўнган бир қабиланинг чодирига меҳмон бўлибди. Уни едиришибди, ичиришибди, уйқуга жой тайёрлаб беришибди. Тонг отганида қабила йўлга чиқиши керак экан. Улар аъробийни уйғотишга кўзлари қиймабди ва унинг устидан чодирни йиғиштириб олиб жўнаб кетишибди. Кўзига қуёш нури тушиб уйғонган аъробий бўлган воқеага шундай баҳо берган экан: «Дунё ҳаёти қурган чодирингнинг соясига ўхшайди. Бир куни келиб сенинг соянг ҳам зоил бўлиши турган гап, эй дунё!».
Улуғ ҳаким ва файласуф олим Абу Али ибн Синонинг дунё ҳақида мана бундай фикрлари бор: «Мол-дунёинг сени алдамасин, чунки асраган мол-дунёинг бошқаларники бўлади. Уларни сарф эта олсанг, ана шуниси сеникидир. Кундалик ризқ кўп, қайғураверма! Шу билан бирга мол орттираман, деб ўзингни кўп қийнайверма! Чунки ҳар ким насибасидан ортиқ битта ҳам дон ея олмайди. Бойликни топишадию ақл-идрокни йўқотишади. Ажабо, топган нарсалари билан йўқотган нарсаларининг баҳоси бир хилмиди?».
«Дунё – подшоҳлар келинчаги ва зоҳидлар кўзгуси: подшоҳлар у билан мақтанишади, зоҳидлар бу кўзгудаги офатларни кўриб, бурилиб кетишади», дейди Муҳаммад ибн Али.
«Дунё – илон, илонбоздир дунё қидирган, илонбоздан қасдин олур илон оқибат», дейди улуғ форс-тожик шоири Абу Абдуллоҳ Рудакий. Шунинг учун туркиялик атоқли шайх Муҳаммад Нуруллоҳ Сайдо Жазарий: «Дунёнинг ичига кир, сайр қил, аммо эҳтиёт бўл, дунё сенинг ичингга кирмасин», деб огоҳлантиради.
Абдураззоқ Самарқандий дейдики, «Бу дунё ва унинг молига кўнгил қўймагин. Чунки ҳеч бир киши ундан вафо кўрмаган». «Бойликка ҳирс қўйиш жодунинг сиртмоғига тушиш билан баробардир», дейди Қози Аҳмад Ғаффорий. 
Аҳмад Югнакийнинг мана бу насиҳатига бир қулоқ солинг: «Мол-дунёим кўп, деб кибрланмагин. Мол-дунёнинг фойдаси нимага арзийди? (Ўлганда) яланғоч кетасан. Ҳамёнинг, тўрванг, бойлик тўла сандиғинг – бари қолиб кетади».
«Дунёни ямадик йиртиб олиб динимиздан, дин ҳам кетди, дунё ҳам кетди қўлимиздан», дея фиғон чекди улуғ шайх Иброҳим Адҳам. Яна бир тасаввуф шайхи ва улуғ олим Ҳасан Басрий: «Дунё кезиб охиратини топганни кўрмадик, лекин охиратини қидириб, дунёсини топганларни кўрдик. Аллоҳга онт ичиб айтаманки, пул азиз қилган ҳар инсонни Аллоҳ хор айлагай», дейди афсусланиб. Шу зотнинг айтишича, «Одамзот уч нарсага афсусланиб бу дунёдан кўчади: тўплаган моли ва бойлиги билан тўймайди, орзуларига эришолмайди, охират учун ҳозирлигини қилолмайди».
«Бас, дунё ва дунё ҳаётидан баҳслашиб, уни ёмонламанг! Агар қалбингизда дунё севгиси бўлмасайди, уни ёдга олмасдингиз. Зеро, ким бир нарсани севса, ўшани кўп зикр этади», дейди атоқли сўфия Робия ал-Адавийя. 
Агар кимда-ким юқоридаги насиҳатларга амал қилиб, дунё ҳаётида вақтинчалик бир қўноқ эканини ҳис этиб яшаса, у дунёга асло ишонмайди ва унга суянмайди. Дунё ҳаётидаги кунлари машаққат ва тангликда ўтадими ёки кенгчилик ва фаровонликда ўтадими, парво қилмайди. Ўзига буюрилганидай ва тавсия қилинганидай турмуш кечиради. Бойликда ҳам, йўқчиликда ҳам   зикр ва шукрни тўхтатмайди. Бошқа соҳалар каби бу ўринда ҳам Фахри коинотга эргашади. У зот ғишт устига бир ғишт, чўп устига бир чўп  қўймай ўтдилар. Айтдиларки: «Дунё билан нима ишим бор. Дарҳақиқат, мен билан дунёнинг мисоли дарахт остига келиб қайлула (тушдаги ором уйқуси) қилган кишига ўхшайди. Сўнг у одам кетади, дарахт эса қолади». 
Молик ибн Динорда шундай ҳикмат бор: «Ҳар ким дунёга (бойликка) «уйланиш» истагида бўлса, дунё маҳр бадали учун инсондаги тамоми дин-диёнатни ундан тортиб олади». Яна шу зот бундай деган эканлар: «Одамлар мени зоҳид деб ўйлашади. Ҳолбуки ҳақиқий зоҳид Умар ибн Абдулазиздир. Зеро, дунё бутун дабдабаси билан унга келди, у эса дунёдан юз ўгирди».
Бир донишманд айтибдики, «Дунё – инсонлар учун бир ўйингоҳ, Аллоҳга далолат қилувчи макон, охиратни топишга василадир. Дунёни ёмон кўриш ўзи дунёга етолмаганлар учун самимий эмас, қўлида дунё тўхтамаганлар учун ҳақиқий эмас, охиратдан тўсгани эса ҳақиқатдир». 
Тоғ сайрига чиққанимизда бир қирғиз йигити ғалати савол бериб қолди: «Мана, муллакалар, сизлар ўқимишли одамга ўхшайсизлар. Бир ишга сира ақлим етмайди. Аллақаёқдаги безори, тоат-ибодатдан йироқ, золим одамларга мол-дунёни керагича, ҳатто ортиғи билан бериб қўйилган, аксинча доим ибодатда бўлган, меҳнаткаш, яхши одамлар пул-давлатдан қисилган, камбағал қилиб қўйилган. Назаримда шу ерда адолат бўлмаганга ўхшаб кўринади». 
Эҳ, соддагина дўстим, агар Аллоҳ ҳузурида дунёнинг заррача қадри йўқлигини, бир кишига мол-давлатнинг кўп берилгани унга  марҳамат эмас, аксинча қаттиқ синови эканини, У инсонларни синаш учун яхшига ҳам, ёмонга ҳам, обидга ҳам, фосиққа ҳам мол-дунё бераверишини тушунган бўлганингизда, бу каби саволларга ўрин қолмас эди. Бир инсонга бойлик ато қилиниши адолату берилмаслиги адолатсизлик эмас. Суфёни Саврий айтганидай, «Бу дунёнинг неъматлари бамисоли илоҳий ғазабга учрагандай, нопок кишиларга насиб бўлади».
Мол-дунёнинг зарар ва офатлари ҳам диний, ҳам дунёвий  бўлади.  Чунки мол-дунё инсонни Аллоҳнинг маърифатидан, Унинг азамати ва қудратини ҳис этишдан, неъматлари шукрини  қилишдан тўсиб қўяди. Катта ер эгаси бўлса фикри-ёди эрта-кеч «Еримнинг вақти ўтмасдан нима эктирсам экан, даладаги деҳқонлар дангасалик қилмаяптимикин, сув олиб келишдимикин, ўғит топилдимикин» деган хаёллар билан банд бўлади. Агар у тожир-савдогар бўлса,  молини осон ўтказиш ташвишлари, савдодаги шерикларининг хиёнати, солиқ машмашалари, алданиб қолиш хавфи, қандай қилиб каттароқ фойда олиш режалари миясини бутунлай банд қилган бўлади. 
Давлатмандларга бойлигини асраб олишнинг ўзи катта муаммо. Эшикларга қўша-қўша қулфлар осилган, деразаларга билакдай симлардан  панжаралар ўрнатилган, деворлар баланд қилиниб, тепасига тиконли сим тортилган ва унга электр токи юрғизилган. Булар ҳам таскин беролмай чинқироқ қўнғироқлар (сигнализатсия) туширилган. Бунинг устига кузатув камералари ҳам ўрнатилган. Бу ҳам камлик қилганидан ҳовлига бўрибосар итлар боғланган. Бу ҳам етмагандай ёстиқ тагига пичоқ, чўқмор каби қуроллар яширилган. Донишмандлар айтганидай, илм ўз соҳибини ҳимоя қилади, мол-давлатни эса эгаси бир умр қўриқлаб ўтишга маҳкум.  
Бойлик-дунё кимгадир қалб хотиржамлиги, саховат ва мурувват орқали улкан ажр-мукофотга эришиш эшикларини очиб берса, кимнидир у бузуқликлар, айш-ишратлар, куч-қудрат ва ниҳоят исён ва осийлик ботқоғига отади. Мол-дунё жоҳиллар қўлига тушиб қолса, у эгасини гуноҳ, фаҳш ишларга бошлайди. Катта бойликка эга бўлиб қолган бундай одам ўзини боса олмай, идора қилолмай қолади. Нафсининг ҳамма айтганларини бажаришга баҳона ахтаришга тушади. Шайтон унинг кўзига  итоатни, ибодатни оғир, машаққатли қилиб кўрсатади, аксинча гуноҳ ишлар, айш-ишрат ва фаровонликни осон, чиройли қилиб қўяди.
Атрофингизга бир қаранг, қўлига туйқус мол-дунё келиб қолган айрим одамларни кузатинг: дарров бус-бутун уйини бузиб ташлаб, янги қурилиш бошлаган, бинойидай хизмат қилиб турган уловини янгисига, одамлар гапириши учун фахрлироғига алмаштирган, иймонлилари дарров хотинни иккита қилишга, фосиқлари эса ўйнашлар тутишга киришган бўлади. Ҳаттоки юриш-туриш, кийиниш, гапиришлар ҳам ўзгача бўлиб қолади. У ўзини бошқаларга қараганда қудратли, уддабурро, тадбирли, ақлли ҳис эта бошлайди. Ҳар соҳада фаровонликка, одамлар тилига тушишга, бошқалардан фарқли туришга интилади. Мол-дунё уни ҳар доим фаровон ҳаётга, хурсандчилик, айшу ишратга чорлаб туради. Чунки хурсандчилик, фаровонлик фитнаси хафачилик, йўқчилик фитнасидан каттароқ ва хатарлироқдир. 
У бора-бора бундай ҳаётдан узилгиси келмай қолади. Нима қилиб бўлса ҳам шундай ҳаётнинг бардавом бўлишини истайди, бунинг учун шубҳали нарсалардан, ҳаромдан ҳам ҳазар қилмайдиган ҳолга келади. Молини кўпайтириш ёки ҳозирги мавқеини сақлаб қолиш учун одамларга доимий аралашишга мажбур бўлади. Бу эса унинг феълида нифоқ, адоват, кек, ҳасад, ғийбат, бахиллик каби ярамас иллатларнинг пайдо бўлишига олиб келади.
Бир парвона шамни узоқдан кўриб, «у нур таратар экан-да», деб ўйлайдию бепарво кетаверади. Бошқа бир парвона шамга яқинроқ келади ва «у иссиқ ҳам чиқарар экан», дейдию иссиғидан бироз баҳра олади. Яна бир парвона шамнинг ичига кириб, уни синаб кўрмоқчи бўлади ва ўзи ёниб ҳалок бўлади. Дунё ҳам шамга ўхшайди. Узоқдан унинг жилосига маҳлиё бўлиб юриш осонроқ. Унинг тафтидан фойда олишни хоҳлаб қолсанг, иссиғидан бироз азият чекишга тўғри келади. Бордию унинг ичига батамом кирмоқчи бўлсанг, ҳалокатингни кутавер. Хабарда айтилганидек: «Ҳар бир уммат учун фитна бор, умматимнинг фитнаси мол-дунёдир».  
Утба ибн ўазвон Басранинг ҳокими эди. У одамларга іуйидагича мурожаат іилди: «Албатта, дунё ґзининг фоний эканини эълон іилди. Ва тезлик ила йґлга тушди. Унда бирор іизиіарли нарса іолмади. Фаіатгина идиш тагида іолувчи саріит каби бир нарса іолдики, уни эгаси іґлга киритиб жамлайди. Албатта, сизлар бир диёрга кґчасизларки, у ерда заволлик йґі. Сизлар ґзингиздаги бор нарсанинг яхшиси ила у ерга кґчинглар. Бизга хабар берилдики, агар жаµаннам іирІоІидан бир тош улоітирилса, у етмиш йилда µам іаърига етмайди. Қасамки, мана шу жаµаннам тґлдирилади. Сизлар бу айтилган сґзлардан ажабланяпсизларми? Ва яна хабар берилдики, жаннатнинг икки эшиги ораси іирі йиллик йґлдир. Шундоі кун келадики, одамлар издиµом бґлганидан у ер µам тґлиб кетади. Мен Набий билан бирга иймон келтирганларнинг еттинчисидирман.  Овіатланишимиз учун дарахт баргидан бошіа нарса йґі эди. Биз уни еяверганимиздан оІизларимиз атрофи шилиниб кетар эди. Бир куни мен устки кийим топиб олдим. Уни ґртасидан бґлиб, Саъд ибн Моликка бердим. Ярмини ґзимга иштон іилиб олдим. Саъд µам ґзига теккан ярмини иштон іилиб олди. ¤ша пайтдагиларнинг барчалари бугун бир шаµарга амирдир. Мен эса Аллоµ µузурида кичик бґлатуриб ґзимни юіори санашдан Аллоµ номи ила паноµ тилайман», дедилар. 

ЎРНАК ОЛИНГ, ИБРАТЛАНИНГ!
Камбағалликдан ҳамиша шикоят қилиб юрганларни ёки бойлик, пул топиш орзусида ҳаловатини йўқотганларни кўрсам, «Пайғамбар алайҳиссаломнинг ҳаётларидан ибрат олинг, у зотнинг аҳли байти қандай кун кечирганига назар солинг, саҳобийларнинг, тобеъинларнинг турмушларини ўрганинг», дегим келаверади. Бунга  тарихда мисоллар тўлиб-тошиб ётибди:  
Фахри коинот суюмли қизлари Фотимаи Заҳрони Ҳазрати Алига турмушга узатишга қарор қилганларидан кейин ундан: «Маҳрга бирор нарсанг борми?», деб сўрадилар. Ҳазрати Али: «Йўқ», деди. «Ҳутамийя совутинг қани?», дедилар Пайғамбаримиз. «Ўзимда», деди Ҳазрати Али. «Ўшани бер, бўлмаса», дедилар. Совут Усмон ибн Аффонга 470 дирҳамга «сотилди». Ана шу пулга атир-хушбўйликлар, келинга бир сидирға (!) сарпо харид қилинди. Тўй зиёфати қилишга маблағ йўқ эди. Саъд ибн Муоз қўй олиб келди. Бошқалар жўхори ва бироз егуликлар топишди. Пайғамбарнинг суюмли қизлари Ҳазрати Али хонадонига келин бўлди. 
Ҳаннод ад-Динаврий Шаъбийдан бундай воқеани келтиради: «Ҳазрати Али айтадилар: «Муҳаммад алайҳиссаломнинг қизлари Фотимага уйланганимда менинг ҳам, унинг ҳам бир қўй териси (пўстак) дан бошқа тўшагимиз йўқ эди. Кечаси устида ухлар эдик, кундузи унда сувчи туяга ем берардик. Менинг ундан (Фотимадан) бошқа хизматчим йўқ эди». Набий алайҳиссалом қизлари Фотимани   никоҳлаб берганларида у билан бирга теридан бўлган тўшак, ичига хурмо қипиғи солинган болиш, тош тегирмон, сув идиши ва иккита мешча юборган эканлар. 
Аллоҳнинг суюкли пайғамбари, бутун мусулмон оламининг раҳбари ва йўлбошчиси,  «агар хоҳласангиз,  тоғларни олтинга айлантириб бераман», дея Яратган ваъда қилиб турган зот энг суюмли қизларига қўша-қўша кўрпа-тўшаклар, кўплаб чорва моллари, керагича уй жиҳозлари, сон-саноқсиз кийим-кечакларни сеп қилиб беришлари мумкин эди. Бутун Мадина аҳлини, ҳатто бошқа ўлкалардан меҳмонларни чорлаб шоҳона тўйлар қилиб беришлари мумкин эди. Аммо у зот бундай қилмадилар. Чунки, бунга ахлоқлари йўл қўймас эди, динлари, диёнатлари ижозат бермас эди. Аксинча қизлари ва куёвларини камтарликка чақирдилар, буюк қаноатга йўлладилар. 
Шундай зотнинг умматлари бўлган бизлар бугун нима қиляпмиз? Нега у зотдан, у кишининг оиласидан ўрнак олмаймиз, ибратланмаймиз? Аксинча, қизимизни узатсак, қўша-қўша жиҳозлар, беҳисоб кийим-кечаклардан иборат сеп қилишга уринамиз. Ўғлимизни уйласак, бунча мебел қиласан, фалондақа уй олиб берасан, бунча одамга зиёфат  берасан, тўйга фалон артистни чақирасан, деган шартлар қўямиз. Никоҳ тўйларини серҳашам, дабдабали қилиб ўтказишда кимўзарга мусобақалашамиз. Фарзандларимизнинг бахт-саодатини, иймонини, инсофини, диёнатини ўйламаймиз. Бу мол-дунё, ҳашам ва дабдабалар уларга яхшилик келтиради, деб ўйлаймизу буларнинг  ҳисоб-китоби ҳақида мутлақо бош қотирмаймиз. Агар бу дабдабаю-асъасалар диёнатимизга, ахлоқимизга, боқий дунёдаги аҳволимизга фойда берганида эди, шунга буюрилган бўлур эдик. Йўқ, аксинча  ҳаётда бунинг зиддига тарғиб қилинганмиз. Бунга мисол ўлароқ  икки воқеани келтириш кифоя қилади:
Ҳазрати Али айтадилар: «Бир кеча на бизда, на Набий алайҳиссалом ҳузурларида бирор нарса бўлмади. Кўчага чиқсам, йўлда бир динор тушиб ётибди. Узоқ иккиланишлардан сўнг оғир аҳволимизни ўйлаб динорни олдим. Савдогарлардан ун сотиб олдим. Фотима  ундан нон ёпди. (Очлик туфайли) заифлигидан боши тоғора четига тегиб кетай дерди. Нон пишгач, Набий алайҳиссалом ҳузурларига бориб, воқеани айтдим. У зот: «Еяверинглар, у Аллоҳ   томонидан сизларга берилган ризқдир», дедилар.  
У зотнинг хонадонлари ҳаддан зиёд камтарона, фақирона яшар эди. Ҳазрати Оиша жияни Урвага Ҳужраи саодатда қандай яшашгани ҳақида шундай деган: «Ойдан-ойга қараб турардик. Расул алайҳиссалом уйларида кўпинча қозон осилмасди. Емагимиз асосан хурмо ва сув бўларди. Расулуллоҳнинг ансорий қўшнилари баъзан бизга сут келтириб беришарди. Биз шуни ичардик»; «Муҳаммад алайҳиссалом оиласи у зот ҳаётлик вақтларида уч кундан ошиқ қора буғдой нонини ҳам емаган… Набий алайҳиссалом вафот этган пайтларида ҳужрадаги токчада бир оч қоринга кифоя қиладиган арпа унидан бошқа нарса қолмаган эди». Яна айтилишича, «Расулуллоҳ   узлуксиз бир кеча оқшомини оч ўтказардилар, Кўпинча ўзлари ва аҳли байтлари ҳам кечки овқатни ейишмасди. Аксар истеъмол қилган нонлари арпа унидан бўлар эди».  
Фахри коинот Мадинада завжаи мутоҳҳаралари билан  масжидга ёнма-ён қурилган ҳужраларда яшаганлар. Ҳасан ибн Али айтадики: «Усмон халифалиги даврида Набий алайҳиссалом завжалари яшаган ҳужраларга кирсам, қўлим шифтларига тегар эди». Валид ибн Абдулмалик замонида бу ҳужралар масжидга қўшиб юборилган эди. Саид ибн Мусаййиб айтади: «Агар бу ҳужралар шу ҳолида бузмасдан қолдирилганида эди, дунёнинг хазина калитлари қўлларида бўлатуриб у зот рози бўлган нарсаларни одамлар ўз кўзлари билан кўришар эди».
Ҳазрати Оиша Байтулмолдан (давлат хазинасидан) ўзи учун махсус ажратилган улушдан бошқа ҳеч нарса олмаган. Бир сафар Жобир Оиша онамизни ямоқ солинган кийимда кўриб: «Бу кўйлакни ташласангиз-чи», дейди. Шунда Оиша: «Менга Расул алайҳиссалом шундай деганлар: «Агар мен билан бўлиш сени хурсанд қилса, кўйлагингни то ямоқ солгунча устингдан ташлама, бир ойга етадиган егулик сақлама». Иншааллоҳ, у кишининг олдига боргунимча менга буюрилган бу нарсани ўзгартирмайман», дедилар. 
Урва ибн Зубайр шундай дейди: «Бир куни Оишага халифа Муовия томонидан саксон минг дирҳам келганини кўрдим. Бироқ кечгача ундан бир дирҳам қолмади. Жорияси: «Бир дирҳамга бизга гўшт сотиб олсангиз бўларди», деб қолди. Шунда Оиша: «Эртароқ айтганингда шундай қилган бўлардим», деди.
Ҳикоя қилинишича, мадиналиклардан бири шаҳарнинг Куф деган дарасида намоз ўқиётган эди. Хурмолар роса пишиб етилган, шохлар ғиж-ғиж мева эди. Ҳосилининг мўллигидан унинг кўнгли чоғ бўлди. Фикри анча пайт хурмоларига боғланиб қолди. Сўнг яна намозига қайтди, аммо неча ракат ўқиганини унутган эди. Шунда у: «Бу дунё моли туфайли диним ҳалок бўлди», деди. Кейин мўминлар амири Ҳазрати Усмоннинг ҳузурига бориб, вазиятни англатди ва бундай деди: «Шу хурмозор боғим Аллоҳ йўлида садақа бўлсин, уни ўзингиз маъқул кўрган йўлда ишлатинг», деди. Халифа Усмон хурмозорни эллик минг дирҳамга соттириб, пулини хазина ҳисобига ўтказди». 
Абу Зарр Ғифорий исмли машҳур саҳобий бўлган. У мансуб Ғифор қабиласи қароқчилиги билан машҳур эди, ғифорликларнинг босқинчиликдаги зулм ва тажовузи зарбулмасал бўлиб кетган эди.   Абу Бакр Сиддиқ ва Умар ибн Хаттоб замонида шаҳватга мойил, орзу-ҳавасга ўч нафслар истакларига жиндай туйнук-йўл тополмай қийналиб ўтди. Аммо улардан кейин фатҳлар кенгайиб, неъматлар сув каби оқиб кела бошлади. Ҳаёт фаровонлашиб, дунёга рағбат ва интилишлар ҳам кучайиб борди. Дунё ўзининг ботил жимжималари ва ширин алдовлари билан Аллоҳнинг дини борасида бурчли бўлган солиҳ инсонларни, ҳатто Пайғамбар алайҳиссалом сафдошларини ҳам фитналантира бошлаган кунлар етиб келди. Ана шундай таҳликали бир пайтда Абу Зарр чидай олмади, амир ва бахил бойларга юзма-юз чиқди, дунёга суяниш билан динда хатар қилганларнинг истиқболига қарши борди. Ҳатто Шом ҳокими Муовияни ҳам мол-дунёси, Маккадаги уйи, Шомдаги қасрлари бўйича қийин-қистоққа олди. Сўнгра чорбоқ ва қасрлар соҳиби бўлган саҳобийларга: «Кўзингиз олдида Расулуллоҳга Қуръон нозил бўлган кишилар сизмисиз?» дея ҳайқирди. Уларнинг бирортаси ҳам мансаб эгалламаслигини, бойлик тўпламаслигини истарди. У дунёнинг ваҳшийлигини, мол-давлатнинг ваҳшийлигини яхши билар, бу саҳобийларни ҳам йўлдан оздиришига шубҳа қилмас эди. Аммо уларни хатарли йўлдан қайтаришга кўзи етмагач, ўзи саҳронинг қоқ ўртасидаги Рабза деган жойга оиласи билан кўчиб кетишга изн сўради… Ўша ерда қалби буюрганидай яшади.  Вафот этганида ҳатто кафанлиги ҳам йўқ эди... 
Яна бир машҳур саҳобий Салмон Форсийнинг дунёдан беҳожатлиги, ҳокисорлиги, зоҳидлиги ҳаммани ҳайратга солган эди. Унинг бисотида овқатланадиган лагани ва сув ичиб, таҳорат оладиган идишидан бошқа ҳеч нарсаси йўқ эди. Лекин шунга қарамай у ўзини бадавлат ҳисобларди. У Мадинага амир қилиб тайинланганида ҳам ҳолати асло ўзгармади. Йилига амирликдан кирим бўлган тўрт мингдан олти минг дирҳамгача пулнинг бир дирҳамини ҳам олмас, ҳаммасини одамларга тарқатиб юборар эди. Ўзи эса сават тўқиб, тириклик қиларди. Буни шундай ҳикоя қилади: «Бир дирҳамга похол сотиб олиб, унга ишлов бераман, сават тўқийман, кейин уни уч дирҳамга сотаман. Бир дирҳамни яна хомашёга сарфлайман, бир дирҳамни оиламга инфоқ қиламан, қолган бир дирҳамни эса садақа этаман. Агар мени бундан халифа Умар ибн Хаттоб қайтарса ҳам тўхтатмайман».
Бир куни Салмон Форсийга йўлда Шомдан келаётган, анжир ва хурмо кўтарган бир киши йўлиқиб қолди. Юк шомликни қийнаб, ҳолдан тойдирган эди. У рўпарасидан чиқиб қолган эски кийимдаги, камбағал кўринган бу одамга «юкимни элтиб берсанг, ҳаммоллик ҳақингни бераман», деди. Салмон шомликнинг юкини кўтариб йўлга тушди. Улар кетиб боришар экан, бир тўп одам учраб қолди. Салмон уларга салом берган эди, улар: «Амирга салом бўлсин», деб алик олишди. «Амирга салом бўлсин? Улар қайси амирни назарда тутишяпти?» деб шомликнинг боши қотди. Унинг ҳайрати йўловчилардан баъзилари Салмон томонга чопиб, «Бизга беринг, эй амир» дейишганида янада кучайиб кетди.
Шомлик киши ёллаган ҳаммоли Мадоин амири Салмон Форсий эканини билгач, қўлидан мажол кетди, лабларидан афсус ва узр калималари уча бошлади. Унга яқинлашиб, юкини олмоқчи бўлувди, Салмон рад этиб бош силкиди ва: «Манзилингга олиб бориб қўймагунимча бермайман», деди. 
Ҳазрати Абу Бакрнинг раҳбарлик йилларида мамлакатда очарчилик юз берди. Ана шундай ночор кунларнинг бирида Ҳазрати Усмон Шомдан кўп миқдорда буғдой ортилган карвон билан қайтди. Бундан хабар топган бадавлат савдогарлар катта фойда эвазига буғдойга харидор бўлишди. Бироқ Ҳазрати Усмон уларнинг таклифини рад этди. Шунда барча савдогарлар бирлашиб  Абу Бакрнинг ҳузурига арз қилиб боришди ва ҳукмдорни Ҳазрати Усмоннинг олдига бошлаб келишди. «Эй Усмон, нега буғдойларингни сотмаяпсан, ахир юртимиздаги қаҳатчиликни кўриб турибсан-ку», деди Абу Бакр. «Улар айтган баҳо жуда кам, мен эса буғдойимнинг ҳар донасига мингта олтин берадиган харидор топдим. Буғдойларимни Унга сотаман», деб жавоб берди Ҳазрати Усмон ва буғдойларининг ҳаммасини  фақирларга улашди.



БОЙЛАР ВА КАМБАҒАЛЛАР
Ҳамма замонда, барча жамиятда бой ҳам, камбағал ҳам бўлади. Бу Аллоҳнинг иродаси, У инсонларни бой ва камабағал қилиб яратгани белгисидир. Одамларни тенглаштириб, бир қолипга солишга уринган жамиятлар фақат кулгига қолган. Буни яқин тарихимизда совет ҳокимияти олиб борган сиёсатнинг охири нима билан тугагани ҳам исботлаб турибди. Бу ҳокимият бойларнинг барча мол-мулкини тортиб олиб, уни камбағаллар ўртасида тақсимлаб бериш ва шу йўл билан синфий адолат ўрнатиш орқали фаровон жамият қуришни истаган эди. Советларнинг бу «тажрибаси» нима билан якун топганини ҳамма яхши билади. «Йўқолсин бойлар» деб бойларни йўқотди, «Яшасин йўқсиллар» деб йўқсилликни урчитди.   
Девор-дармиён, томлари туташ икки қўшни бор. Лекин ана шу қурғур томдан бошлаб уларнинг бутун туриш-турмуши бир-бирининг акси, бир-бирига қарама-қарши. Ўнгдаги қўшнининг томи чапдагисига қараганда бир уй баланд, оқ тунукадан, ҳаттоки тарновлари ҳам кунгурадор ясалган. Бунисиникини пастроқ, шиферли, тарнови қора тунукадан. Ўнгдаги қўшнининг «Нексия»си бор, бунинг устига яқинда ўнинчида ўқийдиган ўғлига нимдошроқ бўлса ҳам «Тико» олиб берди. Чапдаги қўшни ҳам улардан ортда қолмаслик учун қарз-ҳавола қилиб бўлса ҳам, ўғлини уйлантиришга атаб қўйган молини сотиб «Запорожес» сотиб олди. Энг қизиғи, қўшнисининг жиғига тегиш учун ана шу машинасини тор кўчанинг ўртасига тўхтатиб кириб кетади, қўшни машинасини уйига олиб киролмай хуноб.
Кунлар шу зайлда ўтиб борар, икки қўшни ўртасидаги тортишув,  пинҳона хусумат тобора кучаяр, зиддият чуқурлашарди. Авваллари бир-бирларини кўрганда оғзиларидан бол томган қўшнилар энди икки эшикдан ўқрайишиб чиқиб, бақрайишиб ўтиб кетишади. Тўй-маъракада ёнма-ён ўтириб қолишса терс ўгирилишади. Катталарнинг қилиғи уйдагиларга ҳам кўчган:
– Ордона қолсин, уйида сичқонлар қўлтиқтаёқда, сувараклар силласи қуриб ётибдию, яна нимасига кериларкин? – дея бурнини жийиради ўнгдаги қўшни аёл.
– Кўрмаганнинг кўргани қурсин, яқинда уйимизга туз сўраб чиқарди, энди жир битиб бурни кўтарилиб қоптими? – дейди чапдаги қўшни аёл.
Кунлар ўтиб борар, икки қўшиннинг муомалалари борган сари терслашарди. Сезган бўлсангиз керак, ўнг томондаги қўшни ўзига тўқ, бадавлат киши бўлиб, бир неча дўкони  ва корхонаси бор эди. Иккинчиси эса оддий ишчи бўлиб ишлар, бозор шароитида дасти қисқалик қилиб, турмуши хийла тортилиб қолганди. Шундай бўлса ҳам, у буни тан олгиси келмас, қўшнидан ортда қолмасликка тиришарди. Устига-устак қўшнисининг бойлиги, тўкин, фаровон яшаши жиғига тегарди, ҳасадданми, ғайирликданми кўнглининг қатида ўзининг ночорлигига  гўёки у айбдордай қўшнисидан ўч олиш истаги ҳам ғимирлаб  қоларди.
Кунлар шу тахлитда ўтар, икки қўшни ўзини ҳақ санаб, шеригидан ўпкалар, лекин иккови ҳам оддий бир ҳақиқатни тушунгиси келмасди. Оддий ҳақиқат эса шунда эдики, Аллоҳ таоло бировни бадавлат қилиб, бировни фақир қилиб яратган. Барча замонларда, барча юртларда бой ҳам, камбағал ҳам бўлган. Фақатгина бойлар мен бадавлатман деб фахрланмасликлари, шариат ҳукмига кўра топган бойликларидан закот беришлари, камбағалларга эҳсон, садақа қилишлари зарур. Камбағаллар эса ўз ҳолатларидан уялмай, афсусланмай, буни Аллоҳнинг бир синови сифатида қабул қилишлари, бадавлат кишилардан қаерим кам деб, уларга тенглашиш учун интилмасликлари зарур экан. Чунки, бу нарсалар – Яратганнинг ўлчовларидир, буларни бузган кишилар унинг ҳукмидан чекинган ҳисобланишади. Бир хабарда айтилганидай: «Қай бирингиз ўзингиздан бойроқ ва кўркамроқ одамни кўриб қолсангиз, дарҳол ўзингиздан камбағалроқ ва хунукроқ одамлар ҳам борлигини эсланг». 
Дарҳақиқат, бойлар дунёга мағрурланиб, ҳаддиларидан ошишса, эҳсон-садақани тарк этишса, камбағаллар фақирликни Аллоҳнинг жазоси санаб, ношукрлик ёки сабрсизлик қилишса, бараварига Унинг раҳматидан узилган бўлишади.   
Ривоятларда бундай дейилган: «КамбаІаллар жаннатга бойлардан беш юз йил олдин киришади»; «Жаннатга боідим, кґрдимки, у ердагиларнинг аксарияти камбаІаллар экан. Ґамда дґзахга боідим, кґрдимки, у ердагиларнинг аксарияти аёллар экан»; «Жаннат дарвозаси олдида туриб іарасам, у ерга кираётганларнинг кґплари бечора-мискинлар экан. Бойлар эса ташіарида ушлаб турилибди. Лекин дґзах аµлларини эса дґзахга ташлаш буюрилибди».   
Бир жамиятда бойлар қадрланиб, фақирлар хўрланса, бойлар қўлларига келган мол-дунёда камбағалларнинг ҳам ҳаққи борлигини «унутиб» юборишса, ҳаёт мувозанати бузилади, жамият низоми издан чиқади. Фақирлар бойларнинг душманига айланади. «Ижтимоий портлаш»лар, инқилоб ва исёнлар майдонга чиқади. 1917 йилда Русияда, кейинчалик Туркистонда бўлган тўнтаришлар бунга жонли мисолдир. Туркистондаги «Шўрои Исломия» ташкилоти раҳбарлари (Абдулла Авлоний ва Мунавварқори Абдурашидхонов)нинг 1917 йил 28 апрелда «Нажот» газетасида босилган мурожаатномасида қуйидаги гаплар ёзилган: «Шўрои Исломия давлатлик кишилардин илтимос қиладурки, урф-маъракаларни ҳам кўб катта қилиб юбормасдин, мумкин қадар қасди риоя қилсалар (тежаб сарф қилсалар), ҳам тўйдаги пул ва ғалла сарфини маҳаллалардаги оч-яланғоч, бева-бечораларга, мактаб, мадраса ва жамияти хайрияларга берсалар». Аммо очиқ фикрли алломаларнинг қайноқ мурожаатларига унча қулоқ солинмади. Орадан ярим йил ўтиб бу юрт бошига, ўша «қулоғи том битган» бадавлат кишилар, ўлканинг барча халқи бошига не  кунлар, не кўргиликлар, очлик, қаҳатчилик, зулм, уруш ва вайронагарчиликлар тушгани ҳаммага аён. Бундай кунлар қайтарилишидан Худо асрасин! Лекин тарихдан хулоса чиқармаслик ҳам катта кулфатларга сабаб бўлиши мумкин. 
Ислом дини ана шу мувозанатни тутиб туриш мақсадида закотни, садақа, инфоқ-эҳсонларни жорий қилган. «Закот Исломнинг кўпригидир», дейилган. Бу бой билан фақир орасидаги низонинг олдини олувчи «кўприк», фақирнинг бойга душман бўлишининг олдини олувчи «кўприк»дир. Закот айрим нодонлар ўйлаганидай бойларни жазолаш ёки фақирни бадавлат қилиш чораси эмас, балки динимизда инсон бойликдан юқори туришини кўрсатишдир.
Хабарларда келишича: «Сизлардан олдин ўтган бир одам ҳисоб-китоб қилинди. Қаралса, номаи аъмолида бирорта савобли амали йўқ экан. Лекин ўзи бой бўлиб, камбағаллардаги ҳақларини кечиб юрар экан. Шунинг учун Аллоҳ таоло ҳам: «Кечишга Мен лойиқроқман», деб унинг гуноҳларини кечириб юборган экан»; «Қайси бир амир ёки ҳоким ҳожатмандлар, фақир ва мискинларга хайр-эҳсон эшигини ёпса, Аллоҳ таоло ҳам унга нисбатан хайр-эҳсон ва ҳожати учун осмон эшикларини ёпиб қўяди»; «Ким Аллоҳ таолодан сўрамаса ҳам бошқалар  мол-дунё берса, уни олаверсин. Зеро, бу Аллоҳнинг унга етказган ризқу насибасидир»; «Ким дуоларим ижобат бўлсин, ташвишларим бошимдан арисин, деса камбағаллар ҳолидан хабар олсин».  
«Олтин ва кумуши бўлмаган одам камбағал эмас, балки эс-ҳуши, касб-ҳунари бўлмаган киши камбағалдир», дейди Мажидиддин Хавофий. Абу Туроб Нахшабий эса фақирга бундай баҳо беради: «Фақир улки, унинг овқати – нима топса, ўша бўлади, либоси авратини ёпишга етади, макони қаерда ўтирган бўлса, ўша ердир». 
Яна шундай бир ривоят бор: Бир бойнинг ўғли саҳрода сув ахтариб юрганида ўша ердаги йилқичи бир чорвадорнинг қизини кўриб унга ишқи тушиб қолади. Қизнинг отасидан уни ўзига никоҳлаб беришини сўрайди. Ота йигитдан қандай ҳунари борлигини сўраганида йигит: «Мен фалон бойнинг ўғлиман, бойлигимиз ўзимизга ҳам, болаларимизга ҳам, болаларимизнинг болаларига ҳам етиб ортади», деб жавоб беради. Йилқичи: «Бойлик бир ойлик, унга ишонч йўқ, бирор ҳодиса сабабли бир чақасиз қолишингиз мумкин. У вақтда ўзингизни ва оилангизни нима билан боқасиз? Ҳунари бўлмаган кишига қизимни бера олмайман», деб йигитни қайтариб юборади. Йигит икки ойдан сўнг келиб, йилқичидан яна қизининг қўлини сўрайди ҳамда: «Мен сават тўқишни ўргандим, манави саватни ўзим ясадим, энди йўқ демассиз?» дейди. Шунда йилқичи: «Бу бошқа гап» дейди ва қизини йигитга никоҳлаб беради.
Абдуллоҳ ибн Аббос айтади: «Ким бойни икром қилиб (ҳурматлаб), камбағални хорласа, у лаънатлангандир». Абдуллоҳ ибн Масъуд эса бундай деганлар: «Кўпчилик ёқтирмайдиган ўлим ва камбағаллик қандай ажойиб нарсалардир. Аллоҳга қасамки, бойлик ҳам, фақирлик ҳам бир неъматдир. Қайсиси билан имтиҳон қилинсам ҳам хотиржамман. Бой бўлган кезлар муҳтожларга ёрдам қилиш, фақирликда эса сабр этиш фазилати бор».
«Бой биродарларимизга адолат қилмадик. Улар ейдилар, биз ҳам еймиз. Улар ичадилар, биз ҳам ичамиз. Улар қийналишади, биз ҳам қийналамиз. Уларнинг кўп моллари бор, унга қарашади, биз ҳам улар билан бирга ўша молларга қараймиз. Улар ҳисоб беришади, биз эса ҳисоб беришдан озодмиз», дейди Абу ад-Дардо.
Шақиқ Зоҳид эса мана бундай фикрда: «Камбағаллар ҳам, бойлар ҳам учта нарсани ихтиёр этишган. Камбағалларнинг ихтиёр этган нарсалари – нафснинг роҳати, қалбнинг юмшоқ ва ҳисобнинг енгил бўлиши. Бойларнинг ихтиёри – нафснинг чарчаши, қалбнинг машғуллиги ва қаттиқ ҳисоб».
«Бойнинг бир кўзи камбағалда бўлиши керак. Бир қўлини камбағалга бериши лозим. Камбағалдан юз ўгирган бойнинг кўзлари хоин кўзлардир», дейди Муҳаммад Камол Пилав ўғли.
Бойларнинг энг катта фожиаси шундаки, улар ҳамиша камбағал бўлиб қолишдан қўрқиб яшашади. Уларнинг бутун фикри-ёди ана шу бойликни тинмай тўплаб-кўпайтириш, ҳеч бўлмаганда уни ҳозирги миқдорда ушлаб туришга қаратилган бўлади. Улар бу йўлда ҳамма нарсага: ўзгаларни алдашга, ёлғон гапириш ва ёлғон гувоҳлик беришга, ҳалол-ҳаромнинг фарқига бормасликка, судхўрлик, муттаҳамлик қилишга, пора олиш ва беришга, зулмга, ҳаттоки иймондан кечишга тайёр туради. Айрим бойлар ўз мол-дунёсини асраб қолиш учун ҳатто эътиқодини ўзгартириш, миллатга ва динга хиёнатлар қилиш даражасигача боради. 
Бадавлат киши иймонли бўлса, бойликнинг вақтинчалик бир ато, инъом эканини ҳис қилиб, иложи борича уни керакли ўринларга сарфлашга интилади. У мабодо қўлидан кетса, буни одатий ҳол сифатида қабул қилади, унга унчалик афсус-надомат ва фиғон чекмайди, ҳаётини келган жойидан давом эттириб кетаверади. Мана шу ерда нозик бир нуқта бор. Жуда кўп иймонли бойларни кўрганмиз: мол-дунёси тўлиб-тошганида ҳам, ёнида ҳеч вақоси қолмаганида ҳам ўзини бирдай тутади, аҳли-аёлининг нафақаси бир меъёрда бўлади, эҳсон-садақаси ҳам аввалгидай, камтарлик, ҳокисорлик, сахийлик бойлигида ҳам, камбағаллигида ҳам бир хил кўринишда қолади. Чунки бойлик, мол-дунё улар учун жамиятдаги мақомини белгилайдиган омил, иззат-икром асоси, фахр ва кибр манбаи эмас, балки Аллоҳ таолонинг омонати, синови, атосидир. Улар бойигани сайин тобора камтарроқ, тавозеълироқ бўлиб боришади,  ночорлашганларида эса бу хислатлари ортса ортадики, асло камаймайди. Улар бойликда ҳам, камбағалликда ҳам бирдай  тоат-ибодатда бўлишади, Яратганнинг шукри ва зикри билан доимий машғул бўлишади. Мана шу нарса динимиз бойлар учун белгилаб берган мўътадил, хайрли йўлдир. 
Камбағаллар эса доимо бойишни орзулаб турмуш кечиради. Бойларнинг қўрқуви асослироқ, чунки  бойлик уларга бир умрли қилиб берилмаган, бугун  кенг-мўл ризқ, беҳисоб мол-дунё ато қилиб қўйилган бўлса, бир кечада ҳаммасидан маҳрум бўлиб,  фақирга айланиб қолиши ҳам мумкин. Аксинча камбағал-фақир кишига бир кечада туганмас бойлик ато этилиши мумкин. Камбағалнинг вазифаси эса берилган энг улуғ неъмат ва имтиёз бўлмиш фақирликнинг қадрига етиш, бунинг учун Яратганга тинмай ҳамд-шукроналар айтиш, буни ўзига берилган бир имтиҳон ва айни пайтда боқий дунёда эришилажак улкан ажр-мукофотлар ва савоблар манбаи сифатида қабул қилишдан иборатдир. 
Дамашқни қонга ботирган босқинчи ҳукмдор Абдуллоҳ ибн Али ҳатто умавийлар масжидига от ва хачирларни ҳайдаб киритган ваҳший эди. У вазирларига қарата: «Яна менга қарши одам борми», деди. Улар: «йўқ!» дейишди. «Мени танқид ёки ҳақорат қиладиган-чи?» сўради у. «Фақат Авзоий танқид қилиши мумкин», деб жавоб қилишди мулозимлар. Абу Амр Авзоий улуғ фақиҳ ва муҳаддис, ғоятда тақводор, обид ва тўғрисўз киши эди. Сипоҳийлар уни тутиб келтиришди. Олим ваҳшатли ҳукмдор билан юзма-юз бўлди. Султон олимни ўлдиришга баҳона ахтарарди. Ноҳақ қон тўкилиши ҳақидаги кўнгилсиз савол-жавобдан кейин яна сўради: «Биз қўлга киритган ўлжалар хусусида нима дейсан?». «Ҳалол бўлса, ҳисоб-китоби бор, ҳаром бўлса, қийноқ-азоби бор», деб жавоб қилди Авзоий. Ҳукмдор тилла тўла халтачани унга узатди. Олим мол-дунёга хоҳиши йўқлигини айтди. Вазирлардан бири қатл қилиш учун сабаб излаётган ҳукмдорнинг жаҳли чиқмасин, дея уни «олтинларни ол» дегандек туртарди. Авзоийнинг пулга қўл узатмаётганини кўрган султон олтинларни қўшинга тарқатиб юборди-да, бўш халтачани улоқтириб чиқиб кетди. Султон олдига «Ҳасбуналлоҳу ва неъмал вакил» деб кирган олим яна шу калималарни айтиб, саройни тарк қилди.
Айтилишича, Исо алайҳиссалом дунёни тишлари тўкилиб кетган ва зеб-зийнатга чулғанган бир қари кампир суратида кўрдилар. Ундан: «Неча марта эрга тегдинг?» деб сўрадилар. Кампир қиёфасидаги дунё: «Ҳисобини билмайман», деб жавоб берди. Исо алайҳиссалом яна: «Уларнинг ҳаммаси ўлдими ёки барчаси сени талоқ қилдими?» деб сўрадилар. У: «Йўқ, ҳаммаларини ўлдирдим», деди. Исо алайҳиссалом: «Қолган эрларингнинг ҳолига вой бўлсин, Нима учун улар олдинги эрларингдан ибрат олишмайди? Сен уларни бирма-бир ҳалок қиласан, улар бўлса сендан эҳтиёт бўлишмайди», дедилар.
Донишмандлар дунёни кўприкка ўхшатишган ва: «Ундан ўтинглар, аммо таъмир қилманглар», дейишган. Чиндан ҳам дунё охиратга ўтадиган бир кўприкдир. Ҳамманинг шу кўприкдан бир ўтиши бор. Инсон туғилиши билан кўприкнинг бир таянчи бўлмиш бешикка ётқизилади. Вафот этиши билан иккинчи таянчи бўлган тобутга ётқизилади. Кимдир бу кўприкдан уёқ-буёққа алангламай, тезроқ нариги томонга етиб олишни кўзлаб шитоб билан ўтади. Кимдир қадамларини ғофиллик билан ташлайди. Кимдир тўхтаб кўприк устида нимадир қуришга, уни безашга машғул бўлиб қолиб, асл мақсадни унутади. Мана шуниси бениҳоя жаҳолат ва ҳамоқатдир.
Айтишларича, дунёни севган, унга мубтало бўлган кимса худди денгиз сувини тинмай ичувчи кимсага ўхшар экан. Қанча кўп ичса, ташналиги шунча зиёда бўлаверади, чанқоғини қондирмоқчи бўлиб тўхтамай ичаверса, охири ҳалокатга олиб боради.
Аждодлардан бири сафдошларига қарата: «Мен билан юринглар, сизларга дунёни кўрсатаман», деган экан. Ҳамма унга эргашибди, у эса сафдошларини ахлатхонага бошлаб борибди ва: «Мана, сизлар минг машаққат билан излаб-топиб еган мевалар, товуқлар, асал ва ёғларингизга бир боқинглар. Сизлар айланиб-ўргилиб истеъмол қилган нарсалар охири нималарга айланди?» дебди.