Қирғизистонда (Қозоғистонда ҳам) келин ўғирлаш жуда эски анъана ҳисобланади. Охирги йилларда рўй бераётган ўғирлашлар эса, ушбу ҳодисанинг тарқалиши жорий иқтисодий ёки сиёсий конюктура билан боғлиқ тарзда юзага келишини таъкидламоқда.

Жайнагул ўзининг икки ойлик чақалоғини уйғотиб юбормаслик учун ҳар куни эрталаб 5га яқин секин ўз ўрнини тарк этади. Ошхонада учқун ва электр токининг овози пайдо бўлади. Чунки электр плитани қизитиш учун девордан осилиб тушган "ялонғоч" кабелдан фойдаланилади. Жайнагул яқиндагина тайёрланган хамир бўлагини олиб, алюмин кастрюлга солади ва уни конфоркага қўяди.

Жайнагул 15 дона нон тайёрлайди. Нон тайёр бўлгач, уларни полиэтилен пакетларга тартиб билан жойлаштиради. Қизини иссиқроқ кийинтириб, қўлига кўтарганича уйдан чиқади. Талас аҳолиси 35 минг кишидан иборат Қирғизистоннинг ғарбида жойлашган кичикроқ шаҳарча. Жайнагулнинг уйи бозорчадан пиёда 5 дақиқалик йўл. Бозордаги икки дўкон у тайёрлаган нонни сотиб олади. Кечқурунга у пулларни олиб кетади. Бу кунига икки еврони ташкил этади.

Ижтимоий ночорлик билан кураш

Бу 19 яшар аёлнинг арзимаган пул топиши. Ўз уй-жойига эгалигини, гарчи ошхона ойнаси синган ва квартирасида иссиқ сув ёки иситиш тизими бўлмаса-да, кичик бир муваффақият дейиш мумкин. Аммо ўз оиласи учун Жайнагул қулаган аёл ҳисобланади. Унинг келажаги йўқ. У ўз турмуш ўртоғига буйсунмаган аёл.

Жайнагул 16 ёшга тўлганда, уни нотаниш одам ўғирлади ва шу куниёқ ниқохга ўтишга мажбур қилди. Мулла келиб уларни никоҳини ўқиди. Мажбурий никоҳни тўхтатиш учун Жайнагул ўзида куч топа олмади. "Мен бу одам билан яшашни хоҳламадим", - дейди у, Лекин қариндошларим: "Сен ҳақингда қайғурадиган бошқа одам йўқ. Қолишдан бошқа иложинг ҳам йўқ", - дейишди.

Жайнагул Қирғизистонда анъанавий давом этиб келаётган келин ўғирлашнинг қурбони бўлди. Қирғизлар буни "Ала качуу", сўзма-сўз айтганда, "қизни ушлаш ва қочиш" деб аташади. Бу одат ҳозирги Қирғизистон ҳудудида яшаган кўчманчи халқлар орасида пайдо бўлган. Аёллар ўша пайтда қабилалараро ёки уруш даврида "товар" сифатида айирбошлаш учун фойдаланилган. Ислом уйғониши жараёнини бошдан кечираётган бу ерларда бундай ўғирлашлар учун жазо чоралари қўлланилмайди.

Ислом ва қирғиз қонунчилиги

Қирғизистондаги дин намоёндалари бир неча бор мусулмонлар ўртасида никоҳ ўзаро розилик асосида бўлишини таъкидлашган. Афсуски амалиётда шариат талаблари бўйича никоҳни ўқиётган мулла келин билан куёвдан, улар бир-бирини ёқтирадими-йўқми сўраб ўтирмайди.

Талас шаҳридаги «Маана» инқироз марказининг директори Наргиза Сарталиева мана шундай муаммолар гирдобида қолган ёш аёлларга ёрдам беришга ҳаракат килади. "Биз қизларга уларнинг хақ-ҳуқуқлари тўғрисида, шунингдек, бундай ҳолларда ўзларини қандай тутишлари лозимлигини тушунтиришга ҳаракат қиламиз. Қирғизистонда келин ўғирлаш ноқонуний ҳисобланади. Қирғизистон Жиноий кодексининг 155-моддаси бўйича, келин ўғирлаганлик ва уларни турмуш қуришга мажбурлаганлик учун 5 йил муддатгача қамоқ жазосини олиш мумкин. Муаммо шундаки, келин ўғирланганлиги тўғрисида ҳеч качон ҳеч кимга хабар берилмайди.

Қизларни ёшлик чоғлариданоқ, катталарга итоат қилишга ўргатишади. Бу уларни ўғирлаш ва мажбуран турмушга беришда муҳим омил бўлиб хизмат қилади. Қизга куёвнинг қариндошлари томонидан ҳам катта босим ўтказилади, деб тушунтиради Сарталиева. "Анъанага кўра, ёшларни кутиб олишда, остонага нон ва туз қўйилади ёки ёши ўтган бувилар остонага ётиб олишади. Қизларга "Остонадан чиқсанг, бутун умр бахтсиз бўлиб қоласан", - дейишади. Кўплаб қизлар бу қарашларга қарши чиқишга албатта, ўзида куч топа олмайди. Айрим вақтларда қизнинг ўз оиласи ҳам эри билан қолишга мажбур қилади.

Пухта ўйланган тактика

Жайнагул ҳам ўз оиласидан мадад ололмади. Унинг ота-онаси ёшлик чоғида вафот этишган бўлиб, қизни тарбиялаган холаси қизни ўғирлашганидан хурсанд бўлди. Чунки қиз учун бутун маъсулият унинг бўйнидан соқит бўлиб, янги оиласи зиммасига ўтганди. Наргиза Сарталиеванинг фикрича, Жайнагулдаги ҳолат кўплаб қизлар учун одатий ҳисобланади. "Келин ўғирлашни кўзлаётган ёшлар камбағал оилада ўсган қизлар ўғирланса, улар ўзларини ҳимоя қила олмаслигини, молиявий муаммолари туфайли албатта куёвникида қолишини яхши билишади".

Қирғизистондаги мураккаб иқтисодий ҳолат сабабли, аёлларда фақат бир йўл – уларни боқа оладиган ҳар қандай эркакга турмушга чиқишга мажбур бўлишади. Қўшни Тожикистон сингари, Қирғизистон ҳам собиқ совет республикалари ичида энг қашшоқ мамлакатлардан бири саналади. Камбағаллик, собиқ Иттифоқнинг қулаши ва мавжуд сиёсий нобарқарорлик - ўғирлаб кетилган ва мажбуран никоҳга кираётган аёллар сонининг ошишига олиб келмоқда. Ўз иш ўринларини йўқотган эркакларга аёллар устидан ҳукм ўтказиш ҳозирча улар эга бўлган ягона ҳукм ўтказиш шакли бўлиб қолмоқда.

Иқтисодий ва сиёсий ўзгаришлар

Келин ўғирлаш охирги йиллардаги рўй бераётган иқтисодий тангликлар қирғиз жамиятига бевосита салбий таъсирини кўрсатиб берувчи омиллардан бири бўлди. Келинл ўғирлаш айниқса, қишлоқ жойларида турмуш қуришнинг одатий шакли бўлиб қолмоқда. Кишиларнинг илмлилик даражаси қанча паст бўлса, улар бу ҳолатга шунчалик кам даражада танқидий муносабатда бўладилар.

Йилдиз Яманбаева ҳозир 62 ёшда. Бишкек шаҳридаги ўқиши даврида танишиб, турмуш қурган эридан 4 нафар фарзанди бор. Улар севишиб турмуш қуришган, у буни ўз фарзандларига ҳам раво кўради. Агар жуфтлик бир-бирини ёқтириб турмуш қурса, кейинчалик пайдо бўладиган муаммоларни осонлик билан енгиш мумкин. Аммо унинг тўнғич қизи Салтанат бошқача фикрда.

Салтанат ҳозир 27 ёшда. У шу вақтгача икки марта ўғирланган. "Биринчи эрим менга ёқмас эди", - эслайди у. "Мен ундан қочиб кетдим". Икки йил аввал дугонаси кафеда овқатланишга таклиф этди. Кун охирига келиб, Салтанат эндигина танишиб улгурган бўлажак эрининг уйида эди. Маълум бўлишича, Салтанатни ўғирлаш учун у кафеда "танишув"ни ташкиллаштирган экан. Бу сафар Салтанат қолишга қарор қилди. "Охир-оқибат, мен 25 ёшга тўлдим, қўрқдимки, бундан кейин менга биров уйланмайдими", - деб сўзлайди у.

Онаси Йилдиз бу қарорга анчагача кўниколмади. Лекин Салтанат хурсанд ва ҳозирда қизчасини тарбияси билан машғул. У ўз танлови тўғрилигидан шубҳаланмайди. Йилдиз эса "Салтанат ҳам ўз қизи билан шундай ҳолат содир бўлса, албатта келин ўғирлашга қарши бўлишига" ишонади.

Уйдаги зулмлар

Наргиза Сарталиеванинг сўзларига кўра, кўплаб қизлар оиладаги зўравонликлар қурбони бўлишади. Мана шундай зулм кўрганлардан бири Жайнагулдир. У ўғил туғди. Хонадонда бирга яшаётган қайнонаси ва қайинсинглиси унга қул сингари муносабатда бўлишарди. Оиладаги ҳамма ичар, уни доимо калтаклашарди. Йил бошидан қиз фарзанди дунёга келгач, унга янада ёмонроқ муносатда бўлишди. "Эримнинг айтишича, мен ёмон хотин эканман. Улар ўғлимни тортиб олишди, мени эса уйдан ҳайдашди", - эслайди у. Жайнагул қизи билан қолди, эрининг оиласи эса унга ўғлини беришдан бош тортишди.
Ижарага олинган кичкинагина квартира ҳақини узоқ қариндошлардан бири тўлаб келмоқда. У Наргиза Сарталиевадан ҳам ёрдам олди, бундан ташқари, озроқ пул топиш учун нон ёпиш таклифи ҳам ундан чиқди. Жайнагул энди нима бўлишини билмайди. У бир нарсани, ўзи ва кичкина қизи ҳақида қайғурадиган ҳамда уларга яхши муносабатда бўладиган турмуш ўртоғига дуч келишни хоҳлайди.

Эдда Шлягер матни
Манба: www.qantara.de
Ботирхўжа Жўраев тайёрлади.